Jan Stoszko - Kierownik Szkoły w Przyborowie - Żołnierz Niepodległej  (Jan Kowal)  2019-09-25

JAN STOSZKO - KIEROWNIK SZKOŁY W PRZYBOROWIE
ŻOŁNIERZ NIEPODLEGŁEJ

Nie sposób pisać o wszystkich żołnierzach wywodzących się z ziemi brzeskiej czy tarnowskiej, którzy walczyli o wolność Polski. Często jedynym śladem po ich heroicznej walce są wojenne nekropolie i pokoleniowa pamięć mieszkańców regionu. Nie ulega jednak wątpliwości, że nieocenionym źródłem informacji pozostają zasoby archiwalne znajdujące się w Centralnym Archiwum Wojskowym w Warszawie. Dzięki przeprowadzonej kwerendzie (poszukiwaniu informacji w zasobie akt) udało się pozyskać bezcenne informacje o Janie Stoszko, który po ośmioletniej służbie wojskowej i legionowej wojennej tułaczce objął stanowisko kierowniku szkoły w Przyborowie.

(źródło: CAW- skan)

Jan Zygmunt Stoszko pseud. „Bronek” urodził się 9 sierpnia 1889 r. w Brzozowej (pow. Tarnów) jako syn Andrzeja Stoszko, drobnego kupca i Rozalii z domu Wójcik. Po ukończeniu szkoły powszechnej w Gwoźdźcu i Tarnowie uczęszczał w latach 1902-1906 do I Gimnazjum w Tarnowie, gdzie ukończył 4 klasy (Niższe Gimnazjum). W roku 1906 rozpoczął więc naukę w seminarium nauczycielskim w Tarnowie. Maturę zdał 12 maja 1910 r. Aby zdobyć właściwe kwalifikacje do wykonywania wymarzonego zawodu, konieczny był jeszcze egzamin kwalifikacyjny, który zaliczył 11 października 1912 roku.[1]

W domu państwa Stoszków dbano o wychowanie patriotyczne i wykształcenie dzieci. Brat Jana – Mieczysław [2] - był wybitnym absolwentem Gimnazjum nr 1 w Tarnowie, Karol- absolwentem szkoły kupieckiej  w Tarnowie i studentem Krakowskiej Akademii Handlowej [3] a Franciszek - żołnierzem legionistą i znanym wynalazcą. [4] Przedwczesna śmierć ojca w 1907 roku spowodowała, że wychowanie dzieci spadło na barki pani Rozalii. Co ciekawe w domu Stoszków przez pewien czas miała swoją siedzibę również szkoła. Fakt ten potwierdza zapis w kronice szkoły w Gwoźdźcu - „.. był to dom pokryty strzechą, z jednej strony była izba, w której uczyły się dzieci, z drugiej znajdował się szynk. Jeszcze przed rozpoczęciem wojny przeniesiono nauczanie do budynku drewnianego, który podarowała rodzina Rybusów.”[5]

Pierwszą pracę, jako nauczyciel nadetatowy, Jan Stoszko podjął 1 sierpnia 1910 r. w 5-klasowej Szkole Ludowej w Wojniczu. Pracował tam do 28 czerwca 1913 r.[6] a od 1 lipca 1913 r. do 31 lipca 1914 r. był nauczycielem 4 - klasowej szkoły ludowej w Mokrzyskach (pow. Brzesko).[7] Od 1 sierpnia 1914 r. został mianowany stałym nauczycielem w Borzęcinie Dolnym (pow. Brzesko).[8] Pracy w nowej szkole jednak nie rozpoczął, ponieważ 3 sierpnia 1914 r. wyjechał do Tarnowa i wstąpił do Związku Strzeleckiego.[9] Już jako nauczyciel w 1913 i 1914 r. rozpoczął pracę w organizacji Strzelca i Drużyn Strzeleckich. Wygłaszał odczyty w ognisku nauczycielskim w Brzesku i Wojniczu, na których propagował wśród nauczycieli idee Związku Strzeleckiego i Drużyn Strzeleckich. [10]

Wybuch I wojny światowej przyśpieszył decyzję Jana o wstąpieniu do pierwszej w XX wieku polskiej formacji wojskowej. W dniu 6 sierpnia 1914 roku wyruszył do Oleandrów i wstąpił do II baonu I brygady Legionów Józefa Piłsudskiego. Z 6 baonów, które Piłsudski wyprowadził z Krakowa w sierpniu 1914 r. na batalię z Rosją, dwa tj. II i IV złożyły się na 5 pułk piechoty Legionów. Bataliony te ruszyły od razu do boju. Jak pisze Jan Stoszko w swoim życiorysie, początkowo znalazł się pod bezpośrednim dowództwem por. Józefa Kordiana - Zamorskiego, później w Kielcach pod dowództwem mjr Mieczysława Norwida- Neugebauera, a następnie kpt. Leona Berbeckiego.

Od grudnia 1914 r. do połowy maja 1915 r. został włączony do 1 plutonu 5 kompanii w II baonie 5 pułku piechoty I brygady Legionów. Dalsza jego służba liniowa związana była z udziałem w kampanii warszawskiej.[11] Następnie brał udział w walkach pozycyjnych nad rzeką Nidą i bitwie pod Konarami w dniach 16-25 maja 1915 r. pomiędzy wojskami austro – węgierskimi  a rosyjskimi. W skład sił austro – węgierskich wchodziła I brygada Legionów pod dowództwem Józefa Piłsudskiego. W trakcie toczonych pod Konarami walk 16 maja 1915 r. Jan Stoszko, walczący w plutonie dowodzonym przez Władysława Dziadosza (późniejszego działacza państwowego II RP), został zraniony odłamkiem szrapnela.[12]

Do końca lipca 1915 r. jako rekonwalescent przebywał w szpitalu w Krakowie.[13] Po wyleczeniu ran 21 lipca 1915 r został skierowany jako podoficer do I baonu uzupełniającego I brygady Legionów, gdzie odbywał służbę do 10 października 1915 r. Już następnego dnia dołączył do pododdziałów Dowództwa Taborów Legionów Polskich w stopniu podoficerskim sierżanta.[14], gdzie służył do 15 lutego 1918 roku.

W trakcie służby  w maju 1917 r. odbył kurs w szkole oficerskiej.[15] Po „kryzysie przysięgowym” w lipcu 1917 r. i podpisaniu 9 lutego 1918 r. przez państwa centralne traktatu w Brześciu (przyznawał on Ukrainie Chełmszczyznę i część Podlasia), Legioniści czuli się oszukani. Oddziały polskie zostały w większości rozbrojone i internowane. Jan Stoszko już 16 lutego 1918 r. trafił najpierw do obozu Huszt, a następnie do obozu w Szeklencze na Węgrzech, gdzie przebywał do 4 kwietnia 1918 roku. Podobnie jak większość internowanych opuścił obóz i został skierowany w okolice Udine w północnych Włoszech, gdzie na początku wcielono go do grupy P „Polen”, która organizowała szkolenia rekruckie i przegląd,.[16] Grupa „P” składała się z 9 podgrup. Jan Stoszko został przydzielony do grupy P6.[17] Następnie wcielono go do 57 pp armii austriackiej, w której odbywał służbę od 15 czerwca do 31 października 1918 r.[18]

Po powrocie do Polski 1 listopada 1918 r. - podobnie jak większość legionistów - z marszu włączył się do organizowania oddziałów wojska polskiego i zaangażował w walkę o granice odrodzonej, wstępując do Wojska Polskiego i walcząc w obronie Lwowa. W styczniu 1919 roku został mianowany podporucznikiem Wojska Polskiego i wkrótce potem powierzono mu funkcję oficera gospodarczego i oświatowego w baonie zaopatrzenia 5. pp Legionów.

1 kwietnia 1920 roku został włączony do działań wojennych w toczącej się wojnie polsko – bolszewickiej.[19] W trakcie zaciętych walk podczas odwrotu wojsk polskich spod Kijowa ppor. Jan Stoszko wykazał się niezwykłym bohaterstwem i odwagą, za co został odznaczony Krzyżem Walecznych. We wniosku [20] o to odznaczenie dowódca baonu (w zastępstwie) kpt Michał Białkowski opisał dokładnie bohaterski udział ppor. Jana Stoszki w ataku na miejscowość Borodianka w dniu 12 czerwca 1920 roku. Swoim przykładnym męstwem i odwagą skutecznie zmobilizował on do walki żołnierzy w swoim plutonie. Mimo wielokrotnej przewagi kontratakującej armii bolszewickiej pluton utrzymał swoje pozycje, zadając nieprzyjacielowi wielkie straty i wypierając go z zajmowanych dotychczas stanowisk. Pozytywne opinie dowódcy pułku płk. Jerzego Dobrodzickiego i dowódcy brygady płk Stefana Dąb – Biernackiego zaowocowały przyznaniem odznaczenia 12 maja 1921 r.

W dniu 14 września 1921 r. Jan Stoszko został przydzielony do Intendentury 2 Armii i pełnił tam funkcję kierownika referatu budżetowego oraz referenta oświatowego do dnia 5 lipca 1922 r. Prowadził kursy dokształcające oraz kursy dla analfabetów, pogadanki dla żołnierzy często w godzinach pozasłużbowych. Jednocześnie czynił też starania o przeniesienie do rezerwy, zwracając się w tej sprawie do Ministra Spraw Wojskowych Departamentu VIII Gospodarczego. Prośbę swą motywował koniecznością uregulowania spraw rodzinnych (związek małżeński z Marią Kuniewską z Mokrzysk) i chęcią powrotu do zawodu nauczycielskiego, w czym miał poparcie Rady Szkolnej Okręgowej w Brzesku. [21]

Po przeniesieniu do rezerwy został skierowany do Szkoły Powszechnej w Przyborowie. Zakończona niedawno wojna niestety zostawiła trwały ślad na budynku szkoły i jego otoczeniu. Kierownik placówki Jan Stoszko skutecznie zabiegał o środki finansowe na ten cel. Dzięki niemu w 1923 roku udało się przeprowadzić więc odbudowę szkoły oraz ogrodzenia obiektu. Ważnym zadaniem także było zdobycie funduszy na opłatę za użytkowanie biblioteki szkolnej, będącej własnością Towarzystwa Szkoły Ludowej. Dla ich pozyskania szkoła zorganizowała wieczorek upamiętniający rocznicę powstania styczniowego. W 1926 r. udało się wykupić od Zarządu Głównego Towarzystwa Szkoły Ludowej bibliotekę i poszerzono księgozbiór o nowe pozycje. W czasie odbywanych hospitacji lekcji historii, kierownik szkoły zwracał szczególną uwagę na zainteresowanie dzieci tym przedmiotem, a szczególnie pamiątkami przeszłości znajdującymi się w najbliższej okolicy. Polecił, aby punktem wyjścia były pamiątki parafialne, takie jak kościół św. Stanisława w Szczepanowie i cmentarze wojenne, które miały przypominać o okropnościach Wielkiej Wojny tak obecnych w pamięci porucznika  Jana Stoszki.[22]

25 września 1925 roku w Brzesku został utworzony Powiatowy Komitet Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego. W wielu szkołach na terenie powiatu nauczycielami wychowania fizycznego byli podoficerowie i oficerowie Wojska Polskiego. Oni także wchodzili w skład Miejskich lub Gminnych Komitetów Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego.

W Przyborowie odpowiedzialnym za propagowanie i rozwój kultury fizycznej i przysposobienia wojskowego został por. rezerwy Jan Stoszko. To dzięki niemu młodzież w Przyborowie miała możliwość zapoznania się z podstawowymi zasadami kultury fizycznej i jej wpływem na organizm młodego człowieka. Organizował środowiskowe zawody sportowe, uczył gimnastyki, gier zespołowych, zasad musztry wojskowej oraz terenoznawstwa. Ideą tych wszystkich działań była także chęć przełamania negatywnego stosunku społeczeństwa do sportu i sportów obronnych. Utworzona w Przyborowie w 1927 r. Sekcja Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego miała więc za zadanie przełamać te bariery.[23]

Jan Stoszko był także propagatorem idei działalności kółek rolniczych. Po I wojnie światowej ich działalność na terenie powiatu brzeskiego była mocno zaburzona. Trudny okres rozpoczął się w 1921 r., więc tuż przed przybyciem Jana Stoszki do Przyborowa. Powodem kryzysu była narastająca dewaluacja marki polskiej. W wielu miejscowościach kółka rolnicze zaprzestały swojej działalności. Tak stało się między innymi w Szczepanowie, Borzęcinie Dolnym i jeszcze paru innych miejscowościach. Przyczyną upadku była trudna sytuacja ekonomiczna ludności wiejskiej, wywołana kryzysem walutowym. Kółko rolnicze w Przyborowie, liczące 32 członków, przetrwało ten trudny okres za sprawą jego prezesa kierownika szkoły Jana Stoszki oraz wiceprezesa Franciszka Przepiórki i skarbnika Stanisława Kani. Kółka rolnicze na terenie powiatu pozyskiwały jak najmniej oprocentowane kredyty rolnicze oraz czyniły starania o obniżenie taryfy kolejowej na przewożone towary, tworzyły Koła Gospodyń Wiejskich, prowadziły biblioteki rolnicze, organizowały odczyty rolnicze. Kółka prowadziły także działalność handlową, rozprowadzając wśród rolników nawozy sztuczne, pasze, środki ochrony roślin, artykuły gospodarstwa domowego, materiały odzieżowe itp.[24]

W lipcu 1928 r. Jana Stoszkę powołano do odbycia 6-cio tygodniowych ćwiczeń wojskowych w 16 pułku piechoty. Po ich zakończeniu został on zwolniony do rezerwy i wrócił do Przyborowa.

Jednak w jego życiu przyszedł czas na zmianę i nowe wyzwania. Na konferencji szkolnej w dniu 26 czerwca 1930 r. Jan Stoszko podziękował wszystkim nauczycielom za pracę i oznajmił, że przenosi się z żoną i trójką ich dzieci do Liszek. Co było powodem takiej decyzji? Być może chęć podjęcia nowego wyzwania, pracy oświatowej w nowym środowisku. Jesienią 1930 roku Jan Stoszko objął posadę kierownika szkoły w Liszkach,[25],[26] pod Krakowem. Pomimo licznych cięć kadrowych nowy kierownik starał się utrzymać szkołę na dotychczasowym poziomie, gdyż likwidacja kolejnych etatów mogła spowodować kolejną redukcją stopnia organizacyjnego. 1 września 1932 roku szkole zmieniono niestety stopień organizacyjny ze szkoły 5-klasowej na 4-klasową. Jednak nadal w placówce realizowano program szkoły 5-klasowej, a od stycznia 1933 roku otwarta została świetlica szkolna dla dzieci.

Jan Stoszko zaangażował się mocno w prace miejscowego Towarzystwa Szkoły Ludowej. Na wiosnę 1937 r. został członkiem zarządu T.S.L powiatu krakowskiego.

We wrześniu 1940 roku przeniesiono go do szkoły w sąsiednich Piekarach, gdzie w czasie okupacji był przewodniczącym tajnej Gminnej Komisji Oświaty i Kultury. Powodem przeniesienia miało być unikanie przez niego kontaktów z przedstawicielami władz niemieckich. W Piekarach w lipcu 1943 r. przeżył akcję pacyfikacyjną prowadzoną przez żołnierzy niemieckich i ukraińskich. Aresztowanych mieszkańców Piekar wywieziono wówczas do obozu w Płaszowie, a kierownik Jan Stoszko został dotkliwie pobity przez hitlerowców.[27] Wkrótce potem zmarła jego żona Maria, nauczycielka tej szkoły, wcześniej zwolniona z pracy przez władze okupacyjne.

Po zakończeniu wojny ze szkoły w Liszkach odeszły także jego córki - Zofia i Anna, które również były nauczycielkami. 1 lutego 1951 roku na własną prośbę Jan Stoszko objął posadę kierownika szkoły w Krakowie – Łagiewnikach.[28] Zmarł 28 grudnia 1953 roku i został pochowany na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie.[29]

Opracował: Jan Kowal
Przyborów

Odznaczenia:

1. Krzyż Walecznych (1922 r.)
2. Krzyż Niepodległości (1932)
3. Krzyż I Brygady
4. Krzyż legionowy za Wilno

Odznaki honorowe i pamiątkowe;

5. Krzyż legionowy za Wilno
6. Pochwalne uznanie za pracę w wojsku
7. Pochwalne uznanie za pracę pozaszkolną (oświatową)
8. Odznaka za Huszt

Przypisy:

1. CAW KN 17.09.1932, Życiorys Jana Stoszko.
2. Ilustrowany Kuryer Codzienny, 1915, nr 190 (30 lipca)- Mieczysław Stoszko jednoroczny ochotnik 16 pułku obrony krajowej poległ śmiercią bohatera w pierwszych dniach lipca. Był wychowankiem tarnowskiego gimnazjum i należał do najlepszych jego uczniów. Wiadomość o śmierci wydaje się jednak nieprawdziwa. Prawdopodobnie przeżył i dostał się do niewoli rosyjskiej. W czasie II wojny światowej znalazł się ponownie w niewoli rosyjskiej i trafił do łagru, w którym przebywał w latach 1942-43. W Edynburgu w Szkocji znajduje się jego grób, na którym jest napisane, że był ppor. w dowództwie I Korpusu i zmarł 26 listopada 1945 r. (przypis autora)
3. Napis nagrobkowy na cmentarzu parafialnym w Gwoźdźcu Karol Stoszko - student żołnierz armii ochotniczej 1920 r.
4. Skrzydlata Polska  nr 9,1934 - Franciszek Stoszko - konstruktor technologii wykonania powłoki balonu i klapy nawigacyjnej. Był inż. chemikiem w Legionowskiej Wytwórni Balonów i Spadochronów. W czasie I wojny światowej był legionistą Piłsudskiego, służył w  3 pp. - Muzeum Józefa Piłsiudskiego w Sulejówku  [Dostęp 2019-09-25]
5. Kronika - Szkoła Podstawowa w Gwoźdcu - Historia Szkoły [Dostęp 2019-09-25] 
6. Szematyzm na rok 1910,1911,1912,1913.
7. Szematyzm na rok 1914
8. Dziennik Urzędowy c.k. Rady Szkolnej Krajowej w Galicji 1914, nr.14
9. Polska organizacja paramilitarna, zał. We Lwowie w 1910 r jako Związek Strzelecki i w Krakowie jako Tow. Strzelec, kierowany przez Związek Walki Czynnej, politycznie od 1912 r. podlegał Komisji Tymczasowej Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych - Encyklopedia PWN, Związek Strzelecki [Dostęp 2019-09-25]
10. CAW KN 17.09.1932, Życiorys Jana Stoszko
11.CAW AP 7911-Karta ewidencyjna Stoszko Jan
12. tamże
13. Szrapnel- pocisk artyleryjski
14. CAW AP 7911-Główna Karta Ewidencyjna Stoszko Jan
15. CAW Karta kwalifikacyjna dla komisji kwalifikacyjnej Stoszko Jan AP 19001
16.Jan Snopko - Legioniści polscy na froncie włoskim w latach 1917-1918, Przegląd Historyczno-Wojskowy 12 (63)/1 (234), 7-22,2011
17. CAW KN 17.09.1932, Życiorys Jana Stoszko
18. CAW Stoszko Jan AP 7911
19. tamże
20. CAW Stoszko Jan KW 116/3810
21. CAW Stoszko Jan AP7911
22. Archiwum szkoły w Przyborowie, protokół Rady Pedagogicznej z dnia 29 listopada 1929r., strony bez pag.
23. Marian Stolarczyk, Z dziejów kultury fizycznej i sportu w Brzesku, BIM październik 2004 r.
24. Marian Stolarczyk, Między wojnami światowymi 1919-1939, w: Brzesko. Dzieje miasta i regionu, red. F. Kiryk i J. Lach, Brzesko 2006, s.445-447
25. Archiwum szkoły w Przyborowie, protokół Rady Pedagogicznej z dnia 26 czerwca 1930 r., strony bez pag.
26. Dziennik Urzędowy Kuratorium Okręgu Szkolnego Krakowskiego, Kraków, dnia 31 maja 1930 r. nr 5
27. Adam Kowalik - Ziemia Lisiecka Ludzie, historia tradycje, Kraków- Liszki 2018 r. s.111 -114
28. Adam Kowalik Informacja mailowa - z kroniki szkolnej Szkoły Pospolitej w Liszkach.
29. Pismo Zarządu Cmentarzy Komunalnych w Krakowie, DRI.RAK. XXX-6-12.

---