Księga złoczyńców Sądu Kryminalnego w Wiśniczu (1665-1785)
(bap)
2020-08-10
Księga złoczyńców Sądu Kryminalnego w Wiśniczu (1665-1785)
Przechowywany w Archiwum Państwowym w Krakowie rękopis o sygn. IT 2059, zatytułowany "Acta Nigra Maleficorum Wisniciae" stanowi księgę sądową prowadzoną w Sądzie miasta Nowego Wiśnicza w latach 1665-1785 dla najcięższych spraw karnych. Rękopis ten jest kontynuacją księgi spisywanej w tym samym sądzie w latach 1629-1665, wydanej drukiem w 2003 r. pt. Acta maleficorum Wisniciae. Księga złoczyńców Sądu Kryminalnego w Wiśniczu (1629-1665)
Popularnie akta tego rodzaju nazywano "księgami złoczyńców" (libri maleficorum, acta maleficorum) albo "księgami czarnymi" lub "smolnymi" (acta nigra), co uwidocznione zostało także w oryginalnym tytule rękopisu wiśnickiego. W dawnej Polsce księgi złoczyńców były prowadzone przez sądy miejskie oraz sądy grodzkie, które rozpatrywały sprawy karne. Zapisywano w nich przebieg procesów wszczętych w sprawach o największym ciężarze gatunkowym, jak zabójstwa, rozboje, kradzieże popełniane przez recydywistów, świętokradztwo, czarnoksięstwo itp. Na kartach ksiąg notowano, kiedy i gdzie toczył się proces, nazwiska sędziów, stron i innych uczestników procesów, rejestrowano czynności procesowe, a w szczególności wypowiedzi stron, zeznania świadków, zeznania oskarżonego, orzeczenia sądu. Zapiski odgrywały ważną rolę w zwalczaniu przestępczości. Zawarte w nich informacje miały ułatwiać ściganie i sądzenie przestępców i ich popleczników. Księgi posiadały bowiem walor urzędowego dowodu prawdziwości zapisanej w nich informacji, uzyskanej w toku procesu toczonego w trybie sądowego śledztwa, czyli inkwizycji.
Inkwizycja polegała na prowadzeniu przez sąd drobiazgowego śledztwa w celu ustalenia, czy istotnie popełnione zostało przestępstwo i kto jest jego sprawcą. Ta faza procesu nazywała się inkwizycją generalną. Wniesienie oskarżenia przeciwko konkretnej osobie rozpoczynało drugie stadium postępowania - inkwizycję specjalną. W typowym procesie inkwizycyjnym oskarżony był przedmiotem procesu. Z reguły pozbawiony był możliwości czynnego działania, a więc nie mógł korzystać z pomocy obrońcy, posiadał ograniczone albo nawet żadne możliwości składania wniosków dowodowych oraz apelowania. W procesie tym decydujące znaczenie miało przyznanie się oskarżonego do winy, zgodnie z regułą,W "ACTA NIGRA MALEFICORUM WISNICIAE (1665-1785)" iż "przyznanie się do winy jest królową dowodów" (confessio est regina probationum).
W celu jego wydobycia sądy uciekały się do stosowania tortur. Ponadto, zadając wymyślne cierpienia, nakłaniano oskarżonego do ujawnienia informacji obciążających innych, przede wszystkim wspólników. "Męki" miały odstraszać innych przed wejściem na drogę przestępstwa. Temu celowi służyły także dodatkowe udręczenia, jakim poddawano oskarżonego w czasie procesu. W szczególności przetrzymywano go w więzieniu w warunkach niezwykle uciążliwych.
Księgi złoczyńców stanowią obiekt zainteresowań badawczych polskiej nauki historii prawa od ponad stu lat. Zasłużony dla kultury polskiej na polu wydawnictw źródeł historycznych Franciszek Piekosiński ogłosił w 1889 r. Akta sądu kryminalnego Kresu muszyńskiego Z lat 1647-1765 (Starodawne Prawa Polskiego Pomniki, t. IX, Kraków 1889). Z kolei Oswald Balzer, profesor historii prawa Uniwersytetu we Lwowie, opublikował Regest złoczyńców grodu sanockiego 1554-1638 (Materiały Historyczne. Wydawnictwo Towarzystwa Historycznego we Lwowie, t. I, Lwów 1891).
W nawiązaniu do tych publikacji w Katedrze Historii Prawa Polskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego podjęto prace nad wydaniem księgi złoczyńców Sądu Kryminalnego miasta Wiśnicza (ściślej Nowego Wiśnicza) z lat 1629- 665, której rękopis odnaleziony został w Archiwum Diecezjalnym w Tarnowie w zespole akt lokalnych - sygnatura teki LN XXIII (dawna sygnatura M.D.T.63).
Księga ta została wydana. W toku prac wydawniczych ustalono istnienie drugiej księgi sądowej będącej kontynuacją wiśnickiej księgi złoczyńców. Jest nią właśnie wspomniany wyżej rękopis o sygn. IT 2059, przechowywany w Archiwum Państwowym w Krakowie w zespole akt miasta Wiśnicza.
źródło: Wstęp omawianego wydawnictwa
Księga sądowa z lat 1665-1785 zawiera opis 51. spraw sądowych, w tym relacje z przesłuchań i wyroki Sądu. Opracowana została i wydana przez Wacława Uruszczaka przy współpracy Bartłomieja Migdy, Anny Karabowicz i Adama Uruszczaka. W indeksie miejscowości i nazw geograficznych wymienione są takie miejscowości jak Borzęcin, Bielcza (Bielce), Brzesko, Dębno, Gnojnik, Górka, Jadowniki, Jasień, Kopaliny, Uszew i inne. Zainteresowanych, zachęcam do zapoznania się z tym wydawnictwem. TUTAJ » Już samo zapoznanie się z wykazem spraw sądowych, może bardziej wrażliwe osoby przyprawić o mdłości.
Wykaz spraw sądowych w "ACTA NIGRA MALEFICORUM WISNICIAE (1665-1785)"
- 1. Sprawa Piotra Dzianika i Maryny Boruchy o kradzieże. Piotra Dzianika skazano na karę powieszenia na szubienicy, Marynę Boruchę na chłostę oraz wydalenie z miasta [25 II 1665].
- 2. Sprawa Błażeja Cebrzycka o kradzież klaczy. Skazano go na karę powieszenia na szubienicy [16 I 1666].
- 3. Sprawa Łukasza Orsuli z Rzezawy o zabicie Zyda. Został skazany na karę śmierci przez ścięcie [10 X 1687].
- 4. Na posiedzeniu w Łapczycy rozpoznano sprawę Jadwigi Macowej oraz jej córki Jadwigi o czary. Obie oskarżone skazano na karę śmierci przez spalenie [13 VIII 1688]
- 5. Na posiedzeniu w Niepołomicach rozpoznano sprawę Jadwigi Talazyny, primo voto Michałkowej ze wsi Kłaj o czary. Wymierzono jej karę śmierci przez spalenie [26 IV 1688].
- 6. Na posiedzeniu w Niepołomicach rozpoznano sprawy Reginy Wojciechowskiej ze wsi Kłaj oraz Reginy Smalcowej o czary. Wojciechowską skazano na "śmierć ściętą" i "spalenie na granicach". Smalcowa, która nie przyznała się do popełnienia przestępstwa, została uwolniona od kary śmierci. Orzeczono, że ma pozostawać w więzieniu w Niepołomicach, aż do przedstawienia czterech poręczycieli spośród swoich sąsiadów, że nikomu nie będzie w przyszłości wyrządzać jakichkolwiek szkód pod groźbą natychmiastowego uwięzienia i kary gardła (*) [2 IX 1688].
- 7. Posiedzenie sądowe w ratuszu nowowiśnickim, na którym przeprowadzono 2 inkwizycje, czyli przesłuchania, Reginy Katarzyny Manczyny oraz Anny Krzywdziny posądzonych o czary. Obie kobiety nie przyznały się do winy. W księdze brak dalszego ciągu tej sprawy [15 IX 1688].
- 8. Sprawa Justyny Rabiaszki Sukienniczki, wdowy po Jakubie Rabiaszu Sukienniku, oskarżonej przez ławnika Walentego Chmielowskiego o porwanie sprzed jego domu w dzień łajna od ocielonej krowy. Oskarżoną o "czarostwo" skazano na karę śmierci przez ścięcie, a następnie spalenie [11 II 1689].
- 9. Przesłuchanie Anny Pannowej z Poremby oskarżonej przez gromadę wiejską o noszenie podczas Jutrzni Wielkanocnej za procesją wody w dzbanku, bez wpisania protokołu sprawy [15 IV 1689].
- 10. Sprawa Teresy Kąckiej z Niepołomic o podpalenie, którą skazano na śmierć przez ścięcie na Rynku pod pręgierzem. Na mocy postanowienia starosty wiśnickiego została uwolniona od kary pod warunkiem niezwłocznego zawarcia małżeństwa w kościele z młodzieńcem, który się za nią wstawił [4 IX 1689].
- 11. Inkwizycja, czyli przesłuchanie Jana Repleńskiego obwinianego o świętokradcze kradzieże w kościołach. W zakończeniu wzmianka o kontynuowaniu sprawy w Nowym Sączu [9 XII 1690].
- 12. Sprawa Walentego Kiliana oskarżonego przez 4 Żydów o czynną napaść i rozbój. Na mocy wyroku sądowego skazano go na poćwiartowanie pod szubienicą na żywo i zawieszenie części ciała na szubienicy. Za wstawiennictwem osób "zacnych" miał zostać najpierw ścięty, potem ćwiartowany, a głowa jego wystawiona na palu [9 VII 1691].
- 13. Sprawa Sebastiana Miaszczyka oraz Reginy Gączykowej o zabójstwo brata i męża oraz cudzołóstwo. Miaszczyka skazano na ucięcie ręki pod pręgierzem, zdarcie trzech pasów skóry pod szubienicą, uśmiercenie przez ćwiartowanie na żywo, zawieszenie części jego ciała na szubienicy. Gączykową, jako cudzołożnicę i morderczynię małżonka skazano na publiczne trzykrotne targanie kleszczami oraz spalenie żywcem. Za wstawiennictwem "poważnych person" starosta nowowiśnicki złagodził wyrok. Miaszczyk miał zostać po ucięciu mu ręki ścięty i dopiero potem ćwiartowany. Gączykową skazał na jednorazowe szarpanie kleszczami oraz karę śmierci przez ścięcie [11 VIII 1692].
- 14. Obwiniony o kradzież konia Andrzeja Kowal ze wsi Drwierzy, mimo że powtórnie stawał o to przed Sądem, wskutek intercessji ludzi uczciwych oraz za poręczeniem małżonków Jana i Zofii Zawadów z Drwierzy został uwolniony po złożeniu przysięgi, że nikomu więcej żadnej szkody nie wyrządzi [19 II 1695].
- 15. Posiedzenie Sądu we wsi Sobolów w sprawie Wojciecha Bębenka z Leszczyny oskarżonego przez dziedziczkę wsi panią Sobolowską o kradzieże. Wyrokiem sądowym skazano go na śmierć przez powieszenie. Za wstawiennictwem "osób poważnych" dziedziczka wsi uwolniła od kary śmierci, zaś Sąd wydał jej skazańca, aby postąpiła z nim według własnej woli [12 X 1696].
- 16. Posiedzenie Sądu, na którym rozpatrzono sprawy: 1) Szymona Gąsiorka ze wsi Okocim oskarżonego przez jego pasierba Tomasza Maidziarczyka o zabójstwo jego matki; 2) Wojciecha Stando i Jakuba Stando oskarżonych o kradzieże pospolite; 3) Stanisława Kozickiego, jego syna Michała Kozickiego oraz Jana Opusińskiego, oskarżonych o okradzenie skarbu pańskiego. W jednym wyroku Sąd skazał Szymona Gąsiorka na ucięcie ręki oraz karę ścięcia pod szubienicą; Wojciecha Stando na śmierć przez powieszenie; Jakuba Stando na karę naznaczenia piętnem na skórze; Michała Kozickiego na karę miecza pod szubienicą; Jana Opusińskiego na chłostę 100 plag (**) pod szubienicą; Stanisława Kozickiego na karę poćwiartowania na żywo pod szubienicą [14 X 1695].
- 17. Sprawa Walentego Mola i Wojciecha Mogielańskiego oskarżonych o kradzież sklepu przez Zyda Jakuba Dabellę, mieszkańca Wiśnicza. Obu skazano na karę śmierci przez powieszenie [20 III 1697].
- 18. Nagłówek zapiski posiedzenia sądowego w dniu 24 października 1698 r. bez wpisania protokołu sprawy [24 X 1698].
- 19. Posiedzenie Sądu w Niepołomicach w sprawie Stanisława Skiminy ze Szczytnik oraz jego wspólnika Krzysztofa Prochownika oskarżonych o kradzież koni przez Wojciecha Swierczka z Niepołomic. Zostali skazani na karę powieszenia na szubienicy [17 IV 1703].
- 20. Sprawa Mikołaja Swietnickiego oskarżonego przez jego pana Amelaryego Kandy o kradzież skarbu należącego do oskarżyciela oraz Jaśnie Oświeconej Księżnej. Skazano go na karę śmierci przez powieszenie [3 I 1704]
- 21. Sprawa Jana Zięby ze wsi Mordarki oskarżonego o kradzież przez Jana Siemelę ze wsi Okocim, poddanego pana Andrzeja Czernego, burgrabiego krakowskiego. Jan Zięba skazany został na śmierć przez powieszenie na szubienicy [29 bm 1704].
- 22. Sprawa Kazimierza Dudy z Tarnowy oskarżonego o kradzieże przez 4 gospodarzy. Skazany został na karę śmierci przez powieszenie na szubienicy [8 IV 1715].
- 23. Sprawa Kazimierza PuchaIskiego ze wsi Rajbrot oskarżonego o kradzieże i rozbój. Skazany na karę śmierci przez ścięcie pod szubienicą, ćwiartowanie i wystawienie części ciała na widok publiczny oraz wbicie głowy na pal [4 IV 1717].
- 24. Dekret sądowy w sprawie Jana Wilzeńskiego, karczmarza z Uszwicy oraz Marcina Buiaka ze Szczepanowa i Jakuba Kokoszki z Poremby Dolnej oskarżonych o udzielanie pomocy rozbójnikom [26 IV 1717].
- 25. Dekret sądowy w sprawie Sebastiana Kossowskiego z Woli Bytomskiej oraz Zyda Zelka o kradzież zboża ze stodół. Kossowskiego skazano na karę 120 plag wymierzonych na czterech rogach miasta oraz wygnanie. Zyda Zelka za wstawiennictwem starszych Synagogi skazano na pobyt w więzieniu do chwili dostarczenia do kościoła farnego kamienia wosku oraz zapłaty bitego talara Sądowi "za mitręgę" [30 III 1718].
- 26. Sprawa Katarzyny Kubianki z Górnej Łąkty, jej matki Reginy Kubinej oraz Sebastiana Matrasza, karczmarza z Bytomska o dzieciobójstwo i grzech cielesny. Sebastiana skazano na karę chłosty po 50 plag bykowcem przez 7 piątków na czterech rogach ratusza oraz zapłatę do fary wiśnickiej i do fary własnej po pół kamienia wosku, a nadto na pokutę kościelną. Katarzynę skazano na chłostę po 50 plag rózgami na czterech rogach ratusza przez 7 piątków oraz pokutę kościelną. Na karę chłosty po 7 plag rózgami na każdym rogu ratusza skazano także Reginę Kubinę [17 VI 1722].
- 27. Sprawa Zofii Fielkównej i Stanisława Walczucha o dzieciobójstwo i cudzołóstwo. Fielkównę skazano na przebicie palem na rynku pod pręgierzem. Przed egzekucją wyroku, Zofia odwołała naj cięższe oskarżenia względem Walczucha, dlatego skazano ją na kary pieniężne i pokutę kościelną [30 IX 1722]. 82
- 28. Sprawa Stanisława Więcka z Łapczycy oraz jego dwóch synów Wojciecha i Jędrzeja oskarżonych o kradzieże. Stanisława skazano na karę śmierci przez powieszenie; Wojciecha na karę ścięcia mieczem. Jędrzejowi za wstawiennictwem "godnych Ichmościów" darowano życie, skazując go na 200 rózg przy szubienicy oraz naznaczenie piętnem na plecach, a także na więzienie "póki się czteroma godnemi sąsiadami nie zaręczy" oraz zaprzysięże wraz z żoną, że nie będzie się mścił ani nikomu szkody nie wyrządzi [29 VII 1723].
- 29. Dekret sądowy (wyrok) w sprawie z oskarżenia wniesionego przez Tomasza Ochla, gospodarza z Olchawy wydany na powołane przez nieboszczyka Matiasza Kozaka, skazanego za kradzież, osoby winne paserstwa przedmiotów skradzionych, a mianowicie Stecką z Kopalin, Kawalcową, Krzonkę z Połomi, czeladnika Zyda Arona Jarosławskiego, a także Bądzioszkę z Olchawy winną przechowywania nieboszczyka u siebie. Osoby te skazano na kary pieniężne, przeznaczone w części na pozłotę ołtarza św. Sebastiana, dla zwierzchności zamkowej oraz dla Sądu [20 II 1725].
- 30. Dekret sądowy (wyrok) w sprawie Nalberta Piecha z Zegociny, oskarżonego o zabicie Macieja Dulińskiego. Sąd uznał, że śmierć Dulińskiego była skutkiem nieostrożności. Piecha skazano na 100 plag przez pięć kolejnych piątków przy pręgierzu pośrodku wsi oraz zapłatę 50 złotych ojcu nieboszczyka [17 X 1757].
- 31. Sprawa Marianny Ziębińskiej oskarżonej o cudzołóstwo i dzieciobójstwo. Skazano ją na karę ścięcia. Gubernator Galicji Antoni Pergen zmienił karę na chłostę po 200 plag przez dwa kolejne piątki. Akta sprawy zapisano w języku polskim i po łacinie [15 III 1 773]
- 32. Sprawa oskarżonego o kradzieże bydła Jana Pardela z Kwapinki oraz udzielających mu pomocy albo kupujących od niego rzeczy kradzione: Kaspra Strojnego, Szymona i Łukasza Legudków, Kazimierza Szewczyka, Jakuba Sikorskiego, Macieja Banka. Po przeprowadzeniu inkwizycji (śledztwa sądowego), na której przesłuchano oskarżonych i pokrzywdzonych, Sąd skazał Jana Pardela na karę śmierci przez powieszenie. Pozostałym oskarżonym wymierzył kary chłosty 100 lub 50 plag i kary pieniężne na rzecz sądu oraz pokrzywdzonych [5 II 1777].
- 33. Sprawa Wawrzyńca Gurki z Olchawy oskarżonego o zabicie Zyda Cherszka, służącego u rzeźniczki Ickowy Cipy Zydówki, obywatelki Wiśnicza. Sąd skazał go na karę ścięcia pod szubienicą, przybicie głowy do szubienicy, obcięcie rąk i przybicie ich na słupach granicznych przy gościńcach publicznych; pochowanie reszty ciała pod szubienicą [12 II 1777].
- 34. Dalszy ciąg sprawy Jana Pardela [zob. nr 32]. Przesłuchanie osób poszkodowanych, konfrontacja ze sprawcą, relacje w sprawie niemożliwości stawienia się w Sądzie niektórych świadków [7 V 1777].
- 35. Przesłuchania Franciszka Chyrcowicza, Jakuba Psiapsiowicza, Cherszli Lewkowicza, Ickowej Raydzy w sprawie zabójstwa Zyda Cherszka przez Wawrzyńca Górkę oraz relacje o świadkach nieobecnych [9 V 1777].
- 36. Sprawa Katarzyny Szewcównej z Uszwicy, oskarżonej o stracenie dziecięcia. Skazano ją wyrokiem Sądu na karę zakopania żywcem i przebicia palem [16 X 1777].
- 37. Przesłuchanie starozakonnego Herszli Fajbusiewicza, arendarza z Mietniowa w sprawie zabicia u niego w browarze Bartłomieja Dulika z Grajowa [2 XII 1777].
- 38. Informacja o wykonaniu kary śmierci na Wawrzyńcu Górce, na podstawie dekretu reformowanego Najwyższej Apelacji Lwowskiej [ 1 O II 1 778]
- 39. Dekret Najwyższej Apelacji Lwowskiej zmieniający karę śmierci orzeczoną wobec Katarzyny Szewcównej za dzieciobójstwo na karę 2 lat więzienia w kajdanach oraz karę chłosty 25 plag wymierzaną co pół roku w tym czasie wraz z informacją o 3 kolejnych egzekucjach tej kary [13 IV 1778].
- 40. Dekret w sprawie Jana Wolaka i Mateusza Koszyka winnych zabójstwa Adama Melchiora Gozdeckiego potwierdzony przez Najwyższą Apelację we Lwowie [2 VIII 1782].
- 41. Sprawa Antoniego Trąbiczaka, Wojciecha Kukułki, Majchra Króla, Stanisława Słoniny, Stefana Mietły, Antoniego Owcarza, Dominika Mietły, Stanisława Janca, Mikołaja Gorala oskarżanych przez Jachyma Ciupę, Walentego Ciupę, Jana Sikorę, Jana Chmielarza i Franciszka Sowiło, wszyscy z Łętowni, o rabunek i torturowanie oskarżycieli [5 XI 1783].
- 42. Sprawa Marcina Surmy o czyn bestialstwa (fizyczne współżycie ze zwierzęciem). Zapiski w języku polskim wraz z tłumaczeniem na język łaciński, przeznaczonym dla Apelacji we Lwowie. Sąd w Wiśniczu skazał oskarżonego Surmę na karę śmierci przez ścięcie głowy. Jednocześnie nakazano uśmiercenie krowy i spalenie jej zwłok. Wyrok ten został zmieniony przez Trybunał Apelacyjny na skazanie sprawcy na 3 lata robót publicznych, w czasie których ma być mu co pół roku wymierzana chłosta 25 plag batogiem. Krowa zaś ma być w lesie lub w innym miejscu ustronnym uśmiercona i zakopana [22 IX 1784].
- 43. Wykaz osób przetrzymywanych w więzieniu sądowym w Wiśniczu w okresie od 22 września 1784 do 21 kwietnia 1785.
- 44. Sprawa Teresy Flądrowej oskarżonej o dzieciobójstwo. Skazana na karę robót publicznych na 1 rok i 6 miesięcy oraz wymierzaną w tym czasie co pół roku chłostę w wymiarze 25 plag batogiem [11 VII 1785].
- 45. Notatka o skazaniu Kazimierza Popka za dokonanie 2 lekkich kradzieży na karę 24 dni więzienia [14 VII 1785].
- 46. Informacja skierowana do Cesarsko-Królewskiego Trybunału Apelacyjnego we Lwowie o przyjęciu do więzienia Teresy Flądrowej winnej dzieciobój stwa [18 VII 1785].
- 47. Informacja skierowana do Cesarsko-Królewskiego Trybunału Apelacyjnego we Lwowie o sprawie Kazimierza Popka, wymierzonej mu karze oraz o obciążeniu kosztami sądowymi oraz kosztami jego pobytu w więzieniu w kwocie 13 talarów delatorów Miłkowskiego i Dobrzyńskiego [16 VII 1785].
- 48. Informacja o skazaniu Teresy Flądrowej winnej dzieciobójstwa na karę 1 roku pracy publicznej w kajdanach w więzieniu oraz 25 plag wymierzanych co pół roku [19 IX 1785].
- 49. Rozprawa sądowa w sprawie Kazimierza Popka oskarżonego o kradzieże i grożenie spaleniem. Zeznania świadków i kopia pisma do Trybunału Apelacyjnego we Lwowie [27 IX 1785].
- 50. Wpis orzeczenia Trybunału Apelacyjnego we Lwowie skazujący Marcina Surmę na 3 lata robót publicznych oraz karę chłosty co pół roku w wymiarze 25 plag oraz nakazujący uśmiercenie krowy [25/26 I 1785].
- 51. Informacja o dobrym sprawowaniu Marcina Surmy, skazanego wyrokiem z 7 stycznia 1785 r. [6 XII 1785].
(*) Kara gardła - kara śmierci (przez powieszenie na szubienicy lub ścięcie mieczem)
(**) Plaga (łac. - uderzenie, kara), tutaj uderzenie: biczem, batem (batogiem), rózgą, bykowcem (bicz wykonany z rzemienia).
Opracował Zbigniew Stós
|