Pośmiertnik, czyli oglądacz ciał zmarłych
Każdy szukający swoich przodków w parafialnych księgach zmarłych lub ich kopiach w Archiwum Diecezjalnym w Tarnowie z okresu zaboru austriackiego napotkał adnotację dotyczącą nazwy choroby i przyczyny śmierci, morbus et qualitas mortis. Osoby określające przyczynę śmierci były nazywane oglądaczami ciał zmarłych.
Pierwsze wzmianki o tej profesji można znaleźć w dokumentach z 1806 roku i dotyczą one terenów ówczesnej Galicji. Wprowadzono wówczas obowiązek oglądania zmarłych przez odpowiednio przeszkolone osoby. Działania takie podjęto jako próbę zapobiegania rozprzestrzenianiu się licznych w tym czasie chorób zakaźnych. Był to również sposób na ewidencjonowanie zgonów spowodowanych epidemiami cholery czy tyfusu brzusznego. Pochowanie osoby zmarłej bez uprzedniego przeprowadzenia badania było karane wysoką grzywną. W późniejszym okresie ówczesne władze wprowadziły także zakaz pochówku zmarłych przed upływem 48 godzin od śmierci. Przepis ten miał uniemożliwiać przedwczesne grzebanie ludzi będących w stanie agonii lub śpiączki[1].
Pierwszy zapis mówiący o pracy oglądacza zwłok z terenu parafii Borzęcin pochodzi z 18 marca 1856 r. Nieznany pośmiertnik stwierdził urzędowo śmierć 13-letniej Rozalii, córki Piotra Pochronia i Apolonni z d. Grzybek. Jako przyczynę wpisał ordinaria, czyli śmierć zwyczajną. Dzisiaj takie określenie przyczyny śmierci wydaje się co najmniej dziwne, wówczas wpisywano ją bardzo często. Pierwszym znanym z nazwiska pośmiertnikiem w Borzęcinie był Jan Tomaszek ( ? - 1883), kolejnym mój pradziadek Michał Kołodziejski (1884 - 1893). Następnymi byli: Antoni Pilarski (1894 - 1913), Jan Cnota (1894 - 1929), Feliks Pilarski (1916 - 1918), Franciszek Klisiewicz (1921 – 1930), Jan Ducinowski (1930 - 1938).
Pierwszy od prawej w trzecim rzędzie pośmiertnik Michał Kołodziejski,
ok. 1930 r.
Z arch. Mieczysława Kołodziejskiego
Odnaleziona w archiwum parafialnym Instrukcyja dla Posmiertników czyli oglądaczy ciał zmarłych (zamieszczona na końcu artykułu) wydana została przez Sąd Powiatowy w Wojniczu 18 marca 1856 r. i jest unikatowym dokumentem wartym refleksji. Efektem pracy oglądacza była Karta pogrzebania zmarłego, czyli dzisiejszy akt zgonu. Zachował się jeden dokument wystawiony przez oglądacza zwłok Feliksa Pilarskiego z Borzęcina Górnego. Wymaganymi informacjami było imię i nazwisko zmarłego, status społeczny, nr domu zamieszkania, wiek, przyczyna i data zgonu oraz data pogrzebu. Na podstawie dokumentu proboszcz danej parafii mógł podjąć decyzję w sprawie odprawienia mszy św. pogrzebowej.
Karta pogrzebania zmarłego Franciszka Rogoża zmarłego w 1918 r.
Lucjan Kołodziejski
Dziękuję za pomoc i życzliwe uwagi Alinie Kubiniec z Łodygowic, Marysi Nowrotek z Ligoty i Markowi Siadkowi z Krakowa.
Instrukcyja dla
Posmiertników czyli oglądaczy ciał zmarłych
§1.
Ażeby wypadkom pogrzebania żywcem pozornie zmarłych zapobiedz, gwałtowne śmierci odkryć i tym samem sprawiedliwości możliwość wymierzeniu kary przepisanej zbrodniarzom podać, niemniej od zabójstw przez bojazń odkryciu tychże odstraszać, nareszcie aby epidemiczne i endemiczne czyli do miejscowości przywiązane słabości szczególnie zaś zarazliwe choroby celem zapobieżenia dalszym rozszerzaniom się tychże zawczasu spostrzedz, przekazuje prawo oglądania każdego zmarłego przed pogrzebaniem ciała.
§2.
Oglądanie zmarłego powinno się odbyć przez zaprzysiężonych do tej czynności lekarzy i chirurgów lub w miejscach od mieszkań osób zdrowia odległych przez wybranych i zaprzysiężonych na ten cel mężów zaufania gminy czyli pośmiertników .
§3.
Jak tylko w domu jakim zajdzie wypadek śmierci lub w miejscu jakim nieżywy człowiek znalezionym zostanie albo dziecko nieżywe na świat przyjdzie, winni natychmiast należące do zmarłego osoby mieszkańcy domu, lub ci którzy trupa znaleźli zawiadomić o tem przełożonego gminy lub jego zastępcę. Natenczas obowiązkiem będzie przełożonego gminy przywołać zaraz lekarza, chirurga lub pośmiertnika celem opatrzenia zmarłego.
§4.
W razie gdyby zmarły kurowany był przez lekarza, a tenże od miejsca zaszłej śmierci nie mniej jak o milę był oddalony, winni krewni zmarłego w braku tychże Urząd gminy[2] udać się do tegoż, zażądać od niego lekarskiego poświadczenia śmierci i takowe pośmiertnikowi przywołując go do zmarłego wręczyć. Pomienione poświadczenie zawierać ma imię, nazwisko, wiek i chorobę, która smierć sprowadziła. Każden lekarz lub chirurg obowiązany jest pod karą pieniężną wydać takowe poświadczenie bezpłatnie i bez najmniejszej trudności.
§5.
Skoro pośmiertnik czyli oglądacz zmarłych powezmie wiadomość o zaszłej śmierci, winien natychmiast udać się na miejsce zmarłego ciała i tamże osobiście to ciało opatrzeć.
§6.
Przy tej czynności powinien z względu na cel paragrafem 1szym objęty na następujące okoliczności zwrócić swą uwagę:
1. Czyli śmierć rzeczywiście nastąpiła, lub tylko jest pozorną.
2. Czy choroba, której zmarły uległ, nie jest zaraźliwą.
3. Czy śmierć nie nastąpiła w sposób gwałtowny to jest przez otrucie, zadanie razów śmiertelnych, przez uderzenie lub utopienie człowieka i tym podobne uczynki, tudzież zaniedbanie istniejących przepisów n.p. przez nieostrożne zostawienie nabitej broni, zawalenie się źle urządzonych rusztowań, brak pielegnowania chorego i dostarczenia mu lekarskiej pomocy ze strony osób do tego obowiązanych.
§7.
Celem przekonania się, czyli śmierć nie jest pozorną, powinien pośmiertnik odkryć z przyzwoitością ciało mniemanego zmarłego i takowe należycie opatrzeć, czy nie ma oznaków życia na nim. W razie zaszłych wątpliwości o rzeczywistości śmierci winien pośmiertnik wszelkich użyć starań, aby mniemanego zmarłego do życia przyprowadzić, a to przez prędkie, gorliwe i ciągłe używanie stosownych środków np. nacieranie ciała.
§8.
O rodzaju choroby której zmarły uległ, powezmie pośmiertnik wiadomość albo z poświadczenia lekarskiego/ §4./ albo w braku tegoż przez należyte wypytanie osób, które chorego otaczały i przez dokładne opatrzenie ciała.-
Jeżeli przyczyną śmierci była wścieklizna, winien posmiertnik natychmiast w swojej przytomności kazać łóżko, pościel, suknie i inne rzeczy które chory używał, spalić, podłogę i ściany kipiącą wodą wyparzyć i niegaszonem wapnem lub popiołem wyczyścić. Jeżeli zmarły umarł na gnilec /: szkorbut:/ na woneryją, innego rodzaju zepsucie soków, na suchoty, tyfus czyli zgniłą gorączkę, na zarazliwe wewnętrzne lub zewnętrzne wrzody, jezeli na ciele zmarłego spostrzedz się dają krosty czerwone, wysypka, ospa lub inne wyrzuty podejrzane, na ten czas mają wspomniane rzeczy w domu pozostać, wszakże winien pośmiertnik powtórne wypranie lub wymycie takowych, tudzież przynależyte wyczyszczenie i wywietrzenie zarządzić i dopilnować. Przy innego rodzaju zarazliwych chorobach dość będzie, jeżeli w mowie będące rzeczy zmarłego wyczyszczone i wywietrzone zostaną.-
§9.
Jeżeli pośmiertnik
a. spostrzeże na ciele zmarłego razy śmiertelne lub inne znaki zadanego gwałtu, np. okaleczenie, zgniecienie lub stłucznie, podsiniałą twarz lub szyję itp.
b. z opowiadania otaczających powezmie takie szczegóły, które na śmierć gwałtowną wnosić każą.-
c. dowie się że kuracyja zmarłego odbywała się pod wpływem szarlatanów lub partaczy.-
d. przywołanym został do nowonarodzonego dziecięcia martwem znalezionego
e. lub do człowieka poprzednio całkiem zdrowego, którego nagłej śmierci przyczyna nie jest wiadoma-
f. lub do starszego dziecka albo dorosłego człowieka w stanie nieżywym pod takiemi okolicznościami znalezionego że nie masz pewności iż przyczyną śmierci było samobójstwo lub inny karze nieulegający przypadek, jeżeli wreszcie,
g. dowie się że śmierć nastąpiła z winy drugich, za którą ci wedle ustaw karnych odpowiadać mają –Naten czas obowiązkiem jego będzie podać te okoliczności do dalszej wiedzy w sposób poniżej /:§§mi 14 i 16 wskazany, celem zarządzenia obdukcyi sądowej. Do punktu b. podają się w szczególności następujące oznaki wskazujące prawdopodobienstwo otrucia człowieka. Jeżeli zmarły w czasie ostatniej choroby często womitował, przytem na boleści w żołądku i w brzuchu mocno się uskarżał i w kilku dniach umarł, jeżeli ciało około żołądka i brzucha nadzwyczajnie nabrzmiało i jeżeli na plecach i na brzuchu czarno granatowe plamy widzieć się dają.-
§10.
Jezeli kobieta w drugiej połowie czasu brzemienności zmarła, pośmiertnik natychmiast przywołać każe lekarza lub chirurga dla wyratowania dziecięcia lub przynajmniej jeżeli Matka była chrześciańskiej wiary dla wydobycia go żywcem i ochrzczenia tegoż.-
§11.
Zanim pośmiertnik przybędzie, powinno ciało zmarłego o ile to stać się może nieporuszanem a nawet na tem samem miejscu i w tem samem położeniu pozostać. Tak samo postąpić należy w przypadkach §em 9em pod a. b. d. i f objętych, zanim obdukcyja sądowa nastąpi.-
§12.
Krewni domownicy i wszyscy którzy zmarłego w czasie śmierci otaczali obowiązani są pod rygorem § em 375 Kodeksu Karnego czas nastąpionej śmierci sumiennie i dokładnie pośmiertnikowi zeznać. Ci sami winni temuż pod surowością §§.394 i 395 rzeczonego Kodexu w razie jeżeli choroba zmarłego była zaraźliwą, wszystkie rzeczy przez zmarłego w czasie ostatniej choroby używane wskazać i zarządzone przez tegoż zniszczenie lub wyczyszczenie rzeczy najakuratniej wykonać.
§13.
Po ukonczonych oględzinach winni pośmiertnicy umiejący pisać sprawozdanie umieścić w przeznaczonym na ten protokóle, którego formularz tu I/I[3] się załącza i któren to protokoł w ich schowaniu zostawać winien. Rubryki tego protokołu mają być dokładnie wypełnione przy czem dla wyrozumiałości dodaje się, że w rubryce 7 mej winne być spostrzeżone oznaki gwałtownej śmierci zamieszczone i zachodząca potrzeba obdukcyi sądowej. /. §.9 f, jako też przywołanie lekarza lub chirurga dla wydobycia dziecięcia paragrafem 10 tem wskazana, zaś w rubryce „ Uwaga” wypadek zarządzonego zniszczenia lub czyszczenia rzeczy zmarłego i innych przedmiotów należycie wyrażone.
§14.
Na podstawie powyższego protokołu winien pośmiertnik wystawić kartę pogrzebania zmarłego /Leichenzettel/ podług tu dalej 2/2[4] załączonego formularza i takową zajmującemu się pochowaniem zwłok zmarłego z nakazem zaniesienia jej bezzwłocznie do Księdza Plebana lub bezpośrednio Plebanowi wręczyć, którą to Kartę Pleban zatrzymać i u siebie starannie zachować winien.- Na tej Karcie należy całą osnowę protokołu spisać. Jeżeli zachodzi potrzeba obdukcyi sądowej lub sekcyi lekarskiej §§ 9 i 10tym wskazana, natenczas przedostatnia to jest 8ma rubryka protokołu kreskami wypełnioną zostanie co także do odpowiedniej pozycyi Karty pogrzebania zastosować należy,-
§15.
Przed upływem 48. godzin, czyli dwóch dob nie wolno pogrzebać ciała zmarłego, od tego zakazu wyjęte są ciała, które szybko w zgniliznę przechodzą i zwłoki na zarażliwą chorobę zmarłych, których pogrzebanie nawet przed upływem powyższego czasu pośmiertnik może zarządzić.-
§16.
Jeżeli pośmiertnicy co zwykle po wsiach bywa pisać nie umieją na tenczas protokół §=13tym wskazany obowiązanym jest prowadzić i u siebie trzymać pleban miejscowy. W takim razie udają się pośmiertnicy po odbytych oględzinach do Księdza Plebana lub jego zastępcy, i podają mu zdanie swoje w przytomności dwóch świadków do zapisania w protokół.-
§17.
Powziętą z Karty pogrzebania lub protokołu potrzebę obdukcyi sądowej lub sekcyi lekarskiej /§§.9 i 10/ winien Pleban natychmiast donieść dodanym ze strony należących osób zmarłego lub wrazie ubóstwa tychże ze strony gminy posłancem pieszym lun konnym C.K Urzędowi powiatowemu.
§18.
Bez poprzedniego otrzymania Karty pogrzebania zmarłego lub zapisania zdania pośmiertników do protokółu zaś w wypadkach obdukcyi sądowej lub sekcyi lekarskiej bez odebrania rzeczonej Karty ze strony dotyczących lekarzy nie wolno Plebanowi lub jego zastępcy zwłoki zmarłego pochować. Tak samo zakazane jest pochowanie ciał zmarłych przed upływem czasu przez pośmiertników lub lekarzy określonego.-
§19.
Za każde obejrzenie zmarłego należy się pośmiertnikom taksa w ilości 10 Kr: M.K.U ubogich jednak oględziny bezpłatnie odbywać się winne. Jeżeli oględzny na odleglejszym miejscu wypadły, a należący do zmarłego są w stanie ubogim, na ten czas gmina dla pośmiertników celem dopełnienia swych obowiązków furę bezpłatnie dostarczyć jest obowiązaną.-
§20.
Na koniec jeżeli pośmiertnik dał świadectwo bądz ustnie bądz pisemnie o śmierci bez poprzedniego obejrzenia zmarłego, za pierwszą razą ulega karze pieniężnej Zł R:I5 na fundusz ubogich przeznaczony, za drugą razą kara zostaje podwojona. Gdyby zaś przy takiem uchybieniu zachodziła zbrodnia lub przestępstwo, naten czas oprócz powyższej kary nastąpi procedura Kryminalna i ukaranie Kodexem Karnem przepisane.- Na koniec jeżeli pośmiertnik dał świadectwo bądz ustnie bądz pisemnie o śmierci bez poprzedniego obejrzenia zmarłego, za pierwszą razą ulega karze pieniężnej ZłR: I5 na fundusz ubogich przeznaczony, za drugą razą kara zostaje podwojona, za drugą razą kara zostaje podwojona. Gdyby zaś przy takiem uchybieniu zachodziła zbrodnia lub przestępstwo, naten czas oprócz powyzszej kary nastąpi procedura Kryminalna i ukaranie Kodexem Karnem przepisane.-
w Wojniczu dnia 18 tego Marca 1856
Przypisy:
1. Intrygująca profesja – oglądacz zwłok, [Dostę021-01-06]
2. Powinno być: z braku tegoż w Urzędzie gminy. Podkreślenie własne.
3. Formularz nie zachował się.
4. Formularz nie zachował się.