Epidemie w Borzęcinie 1714 – 1918  (Lucjan Kołodziejski)  2021-03-09

Epidemie w Borzęcinie 1714 – 1918

Epidemia koronawirusa nie jest pierwszą która zaatakowała mieszkańców Borzęcina. Od jego powstania w 1364 r. do 1918 r. epidemie wielokrotnie zbierały śmiertelne żniwo. Często były skutkiem klęsk elementarnych, szczególnie powodzi gdy pozbawiona jakichkolwiek obwałowań Uszwica powodowała zniszczenie plonów, a w konsekwencji także głód. To z kolei było powodem śmierci głodowej i epidemii. W 1831 r. epidemię spowodowało wojsko rosyjskie, a latach 1914-1918 działania wojenne I wojny światowej. Celem artykułu jest zarówno prezentacja kolejnych fal epidemii jak też oszacowanie liczby zmarłych mieszkańców Borzęcina z ich powodu. W krótkim artykule nie sposób wymienić z nazwiska i imienia 1912 mieszkańców Borzęcina. Pragnę w ten sposób utrwalić w pamięci te trudne czasy, znaczone śmiercią wielu Borzęcanek i Borzęcan, a szczególnie dzieci, które najczęściej były pierwszymi ofiarami epidemii. Zdarzały się lata, że przyczyną masowych zgonów była jedna choroba epidemiczna, były jednak też lata, gdy nawet 4 epidemie występowały równocześnie. Właściwie zarzewia epidemii w Borzęcinie tliły się przez cały wiek XIX. Naturalnym skutkiem epidemii dla żyjących była trauma, powszechny lęk, poczucie zagrożenia, przerażenie przyszłością czy strach wywołany śmiercią członków rodziny czy sąsiadów. Niestety zjawiska te nie są dla tamtego czasu możliwe do zweryfikowania i prezentacji. Trudno jest ustalić dokładnie liczbę epidemii, które zaatakowały borzęcinian w przeszłości. Do 1683 r. nie zachowały się jakiekolwiek informacje na ten temat. Zachowana w archiwum dwutomowa Księga Zmarłych z lat 1683 - 1774 nie zawiera adnotacji mówiącej o przyczynie zgonu. Jedynie na podstawie ilości zgonów oraz poprzez porównanie z innymi parafiami można wskazać lata epidemii. Prezentuję najbardziej skrajny przykład z 1714 r.

W okresie staropolskim sporadycznie zapisywano przyczyny zgonu - dotyczyło to nagłych przyczyn (np. samobójstw). Od 1785 r. austriacki zaborca w instrukcji prowadzenia księgi zmarłych wprowadził konieczność zapisu m.in. przyczyny zgonu (morbus et qualitas mortis). Metryki zgonów pisano po łacinie. Często u schyłku XVIII i przełomie XIX w. powód śmierci był określany jako ordinaria lub morte ordinaria – czyli zwyczajny. Dopiero wystąpienie epidemii spowodowało, że zaczęto szczegółowiej podawać przyczyny zgonu. Były to cholera – cholera, variola – ospa, dyssenteria – czerwonka, influenza – grypa, typhus – tyfus.

Dotychczas brak jest jakichkolwiek opracowań na ten temat w odniesieniu tak do Gminy Borzęcin jak i powiatu brzeskiego. Podstawą źródłową do napisania artykułu były dla mnie Księgi Zmarłych Parafii Borzęcin z lat 1683-1918 oraz Dzieje Borzęcina autorstwa Józefa Bratki.

W niniejszym opracowaniu w pierwszej kolejności przedstawione zostało zestawienie zbiorcze zidentyfikowanych zmarłych na podstawie analizy tych ksiąg i innych źródeł epidemii, czas ich trwania oraz spowodowaną przez nich liczbę zgonów i ich udział w ogólnej liczbie zgonów.

Bywały lata, że pojedyncze ogniska epidemii tliły się przez cały rok, od stycznia do grudnia (1863, 1866, 1875, 1881,1886, 1887, 1890, 1891, 1896, 1897, 1909, 1916). Z kolei największy udział liczby zgonów epidemicznych w ogólnej liczbie był w trakcie epidemii w latach: 1806 r. – odnotowano ich 137 tj. 75% wszystkich zmarłych; w roku 1831 r.- 266 przypadków (56%), a w 1849 r. – 170 zgonów co stanowiło 53% zmarłych. W następnej kolejności przedstawione zostały w układzie chronologicznym charakterystyki zidentyfikowanych epidemii cholery, variola - ospy, dissinterii -czerwonki, tyfusu - duru brzusznego, influenza - grypy hiszpanki, szkarlatyny i kokluszu. Prezentuje też przykłady zgonów indywidualnych i rodzinnych.

Pomocne też były dla mnie cenne uwagi oraz wykonanie wykresów przez dr Andrzeja Kobyłeckiego, za co składam mu podziękowanie.

Cholera, 1714 r.

Rok 1714 należał do wyjątkowych w historii Bozęcinka. W sumie zmarło wówczas 166 osób ze wsi Borzęcin. 153 pochowane zostały na cmentarzu przykościelnym i 13 w kościele ! Małopolska w początkach sierpnia 1713 r. doświadczyła wielkiej powodzi. Pewne światło na ten temat rzucają prace Stanisławy Namaczyńskiej i Jana Szewczuka [1]. Uszwica wyrządziła wielki szkody w plonach zbóż. Warto wspomnieć, że w tym czasie nie znano jeszcze w Borzęcinie ziemniaków, ich rolę odgrywała brukiew zwana potocznie karpielami. Straszliwy głód skutkował śmiercią i epidemią cholery zwanej wtedy morowym powietrzem. W 1714 r. również w innych miejscowościach liczba zgonów była najwyższa [2]. Porównując miesięczną ilość zgonów ich największe nasilenie nastąpiło w miesiącu kwietniu, maju i czerwcu. Ten okres nazywany był tzw. przednówkiem. Starych plonów już nie było, a nowych jeszcze nie zebrano. Nie ma możliwości dokładnie określić liczbę zmarłych tylko na cholerę gdyż nie zapisywano wtedy przyczyn zgonu. Dane dotyczące ilości zgonów w tym roku są szacunkowe.

W jednym grobie pochowani

Miarę skali epidemii stanowi nie tylko rekordowa liczba zgonów zanotowana w księdze lecz także wspólne pochówki dwóch osób w jednym grobie. W 1714 r. pochowano w 15 podwójnych mogiłach 30 zmarłych. Podaję datę zgonu, nazwiska i imiona (o ile takowe zapisano), wiek. Uzupełniam dodatkowymi informacjami, również o ile takowe są zapisane.

Ospa, 1800 r.

W 1800 r. zmarło ogółem 182 osoby. Jako powód śmierci dla 71 osób podano ospę. Wśród nich było 70. dzieci w wieku do 9 lat i jedna osoba dorosła. 24 lutego 1800 r. zmarła 46 - letnia Regina Bachowna (powód zwyczajny - ordinaria) i w tym samym dniu jej córeczka Ewa (l.5) na skutek epidemii ospy. Nie wiadomo jednak która z nich zmarła jako pierwsza. Zapewne spoczywały w jednym grobie. 10 marca 1800 r., zmarła 60 - letnia Barbara Bączka, (powód – ordinaria), a 19 marca jej jednoroczna wnuczka Franciszka na skutek epidemii ospy. 3 maja 1800 r. na skutek epidemii ospy zmarły w tym samym dniu 2 siostry, Franciszka Siudutka (l.5) i licząca jeden rok Marianna. Prowadzone zgodnie z austriackim prawem księgi metrykalne obrazują w sposób dokładny czas i ofiary epidemii. W styczniu zmarło 12 osób, w lutym 20, w marcu 21, w kwietniu 8 i w maju 6.

Ospa, 1806 r.

W 1806 r. zmarło ogółem 183 osoby. Jako powód śmierci dla 123 osób zapisano ospę. Pierwszą odnotowana osobą była 19 marca Wojciech Bączek (l.5), a ostatnią 31 grudnia Zofia Wijaska (l.4). Największe nasilenia zgonów miało miejsce w październiku - 27, listopadzie - 25 i grudniu - 64, tegoż roku. 2, 5, 6 i 18 grudnia na ospę umierało po 3 dzieci. Jeszcze gorzej było 3, 4, 10, 17, 22 i 23 grudnia gdy miały miejsce po 4 zgony dziennie! Wśród zmarłych zdecydowaną większość stanowiły dzieci do lat 6. Zdarzało się, ze z jednego domu umierało po dwoje dzieci: 15 września zmarł Marcin Tatara (l.5),a dzień później jego 3 brat Józef (l.3). 12 października zmarła Katarzyna Doboszka, (żyła 20 tygodni). Jej brat Franciszek zmarł 21 tegoż miesiąca (l.5). Interesujący jest zapis śmieci Zofii Piącionki zmarłej 26 sierpnia w wieku (l.6) i Stanisława Budziocha zmarłego 21 września w 12 tygodniu życia. Okazuje się, że wspólną cechą jest numer domu 336. W jednej chałupie mogły mieszkać 2 rodziny, lub dwie chałupy mogły znajdować się na jednej posesji. Nie było to zjawisko wyjątkowe w przeludnionej galicyjskie wsi jaką był Borzęcin. Z kolei 16 listopada Stanisław Paździera (l.3), a 5 grudnia jego roczna siostra Marianna Paździerowa. Ostatnim zmarłym rodzeństwem 22 i 25 grudnia był Ignacy Poborski (l.5) i Stanisław (l.4). Najstarszymi zmarłymi byli dwaj 40 - letni mężczyźni: Mateusz Pochroń (żołnierz) zm. 5 października i Józef Czaja zm. 24 listopada. Pojawiła się też inna przyczyna śmierci nazwana enigmatycznie epidemia, z powodu której zmarło 14 mieszkańców w różnym wieku.

Ospa, 1807 r.

Ogółem w 1807 r. zmarło 113 mieszkańców Borzęcina w tym na epidemię ospy 44 osoby. Epidemia ospy z 1806 r. nie zakończyła się wraz z nastaniem nowego 1807 r. W styczniu zmarło z jej powodu 28 osób, w lutym 9, w marcu 4, kwietniu 1, a w maju 2. Ostatnimi ofiarami były dzieci: 5 letnia Regina Adamka i 12 tygodniowa Małgorzata Łajcht.

Cholera, 1831 r.

Opr. L. Kołodziejski

Po raz pierwszy, a jednocześnie ostatni w księdze zmarłych zapisano zmarłych Żydów, mieszkańców Borzęcina: Kamholza Judę i Fromma Sauerteiga. Od tego też roku w księdze pojawiają się dodatkowe informacje - przy imieniu zmarłego dziecka zapisywano odtąd również imię jego ojca. Jeżeli dziecko było z nieprawego łoża (illegitimu) zapisywano jedynie imię matki. Gdy zmarła kobieta była zamężna dodawano również imię jej żyjącego męża. W przypadku śmierci męża zapisywano imię jego żyjącej żony.

Opis tej epidemii znajduje się Kronice Parafialnej[5]. (…) W Roku 1831 choroba nazwana Cholera Morbus przysunęła się tu w te okolice od wschodu słońca ta choroba ciągła się ku zachodowi pewnie zprzebiegiem iakowej Komety tu w Borzęcinie ta choroba trwała koło 5 tygodni umarło na tę chorobę w Borzęcinie koło 300. ludzi w Bochni 500. w Myslenicach 500. w Wieliczce 500. naywięcej umarło młodzi - i średnich do lat 50. zycia iak ta choroba napadła siniały i trętwiały ręce nogi twarz siniała człowiek czerniał iak zarażony wymioty i wonity wielkie brały, tu w Borzęcinie zmierało około po 30 ludzi na dzień, dla tych zrobiony był cmentarz z pola plebańskiego około starego cmentarza w Borzęcinie trwała Cholera 6 tygodni tamże ludzi bez Trumny i bez odzieży grzebano odziez palili ale lepi iest zakopać odzierz iak ją palić zdymu zarazy, był tu na ów czas administratorem X Woyciech Dybczak ten pod czas Cholery we dnie i w nocy do chorych iezdził i wiele pracował ale Bóg go strzegł ze się nie zaraził. (…) na Cholerę lekarstwa naylepsze uzywanie fajki picie rumianku miętki. Pazenie się nad parą z roznych zioł, iak chory nie mógł siedzieć to go nad parą na drabinie kłaść nalezało, lekarstwa aptek na Cholerę mało skutkowały ale tylko rozne wynalazki i przemysłowe lekarstwa Obficie picie piwa grzanego albo wisniaku chorobę gubiło w tym kogo wsparła łaska Pana Boga.”

Metryki zgonu zmarłych na cholerę 20 lipca 1831 r. Księga Zmarłych, Tom II. s.67.

Czerwonka, 1834 r.

Ogółem zmarło 135 mieszkańców Borzęcina w tym na czerwonkę 18 dzieci. Epidemia ta miała miejsce w lipcu – wówczas zmarło 6 osób, a w sierpniu - 12. Pierwszą jej ofiarą była 7 letnia Marianna Dobosz zmarła 12 lipca. Ostatnią był 5 miesięczny Jakub Czarny zmarły 22 sierpnia, a pochowany 2 dni później. Od tegoż roku w Księdze Zmarłych rozpoczęto zapisywać również datę pogrzebu zmarłej osoby.

Księga Zmarłych Borzęcin od roku 1837 do 20 października 1847.
Tom III. Archiwum parafii Borzęcin Górny.

Ospa, 1842 r.

W tym roku odnotowano śmierć 140 mieszkańców wsi Borzęcin. W tym od kwietnia do sierpnia 1842 r.[6] na ospę zmarło 13 dzieci w wieku do 8 lat. Pierwszym był zmarły 4 kwietnia, 10 tygodniowy Michał Kobyłecki, a ostatnim 9 miesięczny Szymon Czernek zmarły 1 sierpnia. Najwięcej zgonów było w lipcu - 7 i maju - 8.

Czerwonka, 1847 r.

W 1847 r. w Borzęcinie ogółem zmarło 428 osób, w tym 16 lipca 7 osób, a 21 i 22 lipca po 6 osób. Nie była to jednak epidemia. Nigdy więcej w historii Borzęcina - nawet w czasie obydwu wojen światowych - w jednym roku nie odnotowano tak dużej liczby zgonów. Wpierw, przez kilka lat z rzędu nawiedzały Borzęcin powodzie, później klęski nieurodzaju, a na koniec głód i epidemia czerwonki, zwanej dysenterią. Na epidemię czerwonki, zwanej też krwawą biegunką, zmarło wówczas 39 osób. Pierwszym, 31 czerwca był 3 letni Stanisław Piękosz, ostatnią 11 listopada 15 letnia Katarzyna Pudełko. Najwięcej osób zmarło w sierpniu 26, we wrześniu 10 i w październiku 2 osoby. Najczęściej ofiarami były dzieci.

Na polach, ścieżkach, rowach znajdowano umarłych biednych ludzi, a nawet zwierzęta domowe i psy padłe. Jedli ludzie perz, słomę, otręby, szyszki olchowe, padali na ziemię i zwykłą trawę jedli jak bydlęta [7].

Cholera, 1849 r.

Ogółem odnotowano 323 zgony, a na epidemię trwająca w Borzęcinie od 27 lipca do 22 września tego roku zmarło 170 osób. Była ona skutkiem powodzi (Uszwica nie posiadała wtedy jakichkolwiek obwałowań!) oraz przemarszu przez Borzęcin wojsk rosyjskich, przemieszczających się, aby stłumić Wiosnę Ludów na Węgrzech. Z rodziny Marii i Stanisława Pilarskich zmarli: 26 lipca córka Anna lat 5, 28 lipca syn Franciszek lat 9 i 31 lipca syn Stanisław liczący 2 miesiące. Lakoniczne zapisy w rubryce Uwagi mówią niewiele, warto jednak poznać ich treść: 18 lipca 1849 r. w polach znaleziono zmarłą kobietę z niewiadomego miejsca pochodzenia i rodziców. Lat około 50. Pochowana 20 lipca[8]. 13 sierpnia 1849 r. podczas epidemii cholery zmarł chłopiec lat około 7. Nie jest znane jego imię, nazwisko i miejsce urodzenia. Zmarłego odnaleziono w polach[9].

Cholera, 1855 r.

W 1855 r. ogółem odnotowano zgon 255 osób, w tym na cholerę 54 osób. Pierwszy zgon odnotowano 20 czerwca, a ostatni 6 sierpnia. Śmierć dotyczyła zarówno pojedynczych członków rodziny jak i kilku naraz. Przykładowo w rodzinie Kulisiów, zamieszkująca wtedy dom pod nr 200. W dniu 20 czerwca zmarł Kazimierz Kuliś lat 52, pozostawiając wdowę Zofię. 22 czerwca umarła ich 2-letnia córka Ania, 25 czerwca umarł 5 letni syn Wojciech, a 29 tegoż miesiąca 20 letni syn Józef. 30 czerwca epidemia uśmierciła ich 43-letnią matkę Zofię. Drugi przykład dotyczy rodziny Tomaszków. Zamieszkiwali pod numerem 510. 11 sierpnia 1855 r. zmarła na cholerę 50 letnia wdowa Zofia Tomaszek, 14 sierpnia zmarła jej 30-letnia córka Katarzyna, 17 sierpnia zmarła Anna, jej druga zamężna córka. 18 sierpnia zmarły dzieci Anny, 2-miesięczne bliźniaki Maria i Antoni. 24 sierpnia zmarła 3 letnia Agnieszka Macheta, córka Anny.

Dur brzuszny, 1859 r.

W tym roku odnotowano 136 zgonów, z tego 33 osoby zmarły na dur brzuszny. Pierwszy zapisany przypadek dotyczy śmierci 37 - letniego Jakuba Pilcha w dniu 13 stycznia, a ostatni 25 grudnia, gdy zmarł 2 - letni Błażej Stoch. Epidemia właściwie trwała przez cały rok. W styczniu zmarły 3 osoby, marcu - 2, kwietniu - 2, maju - 2, czerwcu - 3, lipcu - 6, sierpniu - 6, wrześniu - 8 i grudniu - 1.

Dur brzuszny, czerwonka,1861 r.

W tym roku w Borzęcinie odnotowano 123 zgony. Na dur brzuszny zmarło 9 osób, a na czerwonkę 2. W poszczególnych miesiącach odnotowano następującą liczbę zgonów w: styczniu 2, w lutym 3, w maju 2, w czerwcu i listopadzie po 1 osobie. Pierwszą osoba zmarłą na dur brzuszny była 51 - letnia Marianna Wijas w dniu 8 stycznia, a ostatnią 32 - letnia Zofia Prus zmarła 1 listopada[10]. 26 i 29 sierpnia zmarło dwoje dzieci na czerwonkę. Pierwszym z nich był 3- miesięczny Antoni syn z nieprawego łoża Jadwigi Grabskiej. Drugą i ostatnią była 7 - miesięczna Kapa córka z prawego łoża Marcina Kapy i Małgorzaty Wijas.

Ospa, czerwonka, 1863 r.

W 1863 r. zmarło łącznie 217 osób. Na choroby epidemiczne 31 osoby. Mieszkańcy Borzęcina doświadczyli wówczas nie jednej, a dwóch epidemii. W pierwszej połowie roku była nią ospa, a w drugiej czerwonka. Na skutek ospy zmarło 15 osób. Pierwszym zmarłym 16 stycznia był 11–miesięczny Józef Majewski, a ostatnią zmarłą 26 czerwca 9-miesięczna Tekla Wróblewska. W styczniu zmarła 1 osoba, w lutym - 1, w marcu - 4, w kwietniu - 3, w maju - 7 i w czerwcu - 1. Czerwonka była przyczyną śmierci 16 osób. Pierwszą zmarłą 29 czerwca była 4-tygodniowa Katarzyna Guzy, a ostatnim 20 grudnia 9-letni Paweł Musiał 20. W rozbiciu na poszczególne miesiące odnotowano: w czerwcu - 1 zgon, sierpniu - 3, wrześniu - 2, październiku - 6, listopadzie i grudniu po 2.

Metryka zgonu Walentego Kozy zmarłego na skutek ospy 1 marca 1863 r. Tom, s. 32

Czerwonka, 1864 r.

W tym roku łącznie zmarło 175 mieszkańców wsi Borzęcin. Powodem śmierci 36 osób była czerwonka. Pierwszym zmarłym był Michał Sikora, lat 4 który zmarł 11 stycznia, a ostatnim 3 listopada Paweł Pudełko liczący 8 miesięcy. Najwięcej zgonów spowodowanych czerwonką było w sierpniu - 10, wrześniu - 13 i październiku - 8. W tym miesiącu w jednym dniu zmarło aż 5 mieszkańców Borzęcina, w tym 3 z powodu czerwonki. 1 listopada osoby te zostały pochowane. Jedną ze zmarłych wtedy była jednoroczna Katarzyna, córka mojego prapradziadka Franciszka Kołodziejskiego. Przyczynę jej śmierci określono jako debilitas czyli chorobę, słabość.

Metryki zgonów zmarłych na skutek epidemii czerwonki. Księga Zmarłych tom V, s. 87

Cholera, dur brzuszny, czerwonka i ospa, 1866 r.

Na ogólną liczbę 213 zmarłych mieszkańców wsi Borzęcin 82 zmarło na choroby epidemiczne. Wśród nich jako przyczynę śmierci na skutek epidemii cholery zapisano 67 osób, tyfusu - 10, czerwonki - 3 i ospy 1 osoba. Epidemia cholery trwała od 24 września do 28 listopada tegoż roku. Sezonowość ogólna zgonów w podziale na miesiące przedstawia się następująco: styczeń - 7, luty - 8, marzec - 15, kwiecień - 15, maj - 12, czerwiec - 11, lipiec - 4, sierpień - 13, wrzesień - 23, październik - 28, listopad - 64, grudzień - 13. Sezonowość zgonów na skutek epidemii: styczeń - 1, maj – 3, czerwiec - 1, wrzesień - 14, październik - 11, listopad - 51, grudzień - 1.

Analizując liczbę zgonów z podziałem na wiek łatwo zauważyć, że zdecydowanie największą grupę osób zmarłych stanowią dzieci i młodzież do 20 roku życia. Jest ich bowiem 144 pomijając zmarłych przy porodzie 7 i urodzonych martwymi 2. Im starsza grupa wiekowa tym wskaźnik zgonów mniejszy. W przedziale wieku od 21 do 40 lat odnotowano 26 zgonów, od 41do 69 lat zmarło 18 i w przedziale od 61- 80 lat zmarło 16 osób.

Dodatkowo widzimy, że największą grupę wśród zmarłych z powodu epidemi również stanowią dzieci i młodzież do 20 roku życia. Jest ich 58. W przedziale wieku od 21 do 40 lat odnotowano 15 zgonów, od 41 do 60 lat zmarło 9 i w przedziale 61- 80 lat zmarło 6 osób.

Pochówki w ciągu jednego dnia

Zgodnie z austriackim prawem pogrzeb osoby zmarłej odbywał się najczęściej 2 dni po jej śmierci. Zasada ta była również egzekwowana podczas zgonów spowodowanych epidemią cholery, tyfusu, czerwonki i ospy w 1866 r. w Borzęcinie.

Pierwszy podwójny pochówek na skutek epidemii odnotowano 25 września 1866 r. We wspólnej mogile/dole grzebalnym pochowano Mariannę Bąk lat 2 (dalej l.) zmarłą na czerwonką i Jana Wojdaka (l.3) zmarłego na cholerę. 15 października pochowano zmarłych na cholerę Sebastiana Wolnika (l.38) i Teresę Ducinowską (l.50). 16 października pochowano zmarłych na cholerę Annę Klisiewicz (l.2) i Stanisława Hujara (l.6). 19 października pochowano zmarłych na cholerę Jana Kantego Rogoża (l.53) i Franciszka Materę (l.23). 21 października pochowano zmarłe na cholerę Annę Golik (l.3) i Mariannę Boracę (l.3). 5 listopada pochowano zmarłego na cholerę Stanisława Białka (l.11) i zmarłego na czerwonkę Juliana Skrzela (l.7). 6 listopada pochowano zmarłych na cholerę Zofię Cnota (l.23) i Franciszka Bacha (l.12).

Potrójny pochówek zapisano w dniu 8 listopada, pochowano wówczas zmarłych na skutek epidemii cholery 2 dni wcześniej: Jana Rogoża (11 l.), Mariannę Staśko (4 l.) i Józefa Borowca (70 l).

W Księdze Zmarłych odnotowano też 2 poczwórne pochówki. 1 października pogrzebano 4 zmarłych na cholerę: Mariannę Ślusarek (1 r.), Jakuba Cholewę (l.18), Józefa Czernka (l.35) i Mariannę Grzybek (l.46). 11 listopada z kolei pochowano zmarłych 9 listopada na cholerę: Annę Kapa (l. 9), Mariannę Koza (l.10), Mariannę Czarny (l.15) i Zofię Lechowicz, (l.62) zmarłą na tyfus.

Najwięcej, bo po 5 pochówków w jednym dniu odnotowano w pierwszej połowie października. 2 października pogrzebano: Jana Paździurę (l.2), Pawła Rakułę (l.7), Michała Kanię (l.26), Franciszka Kołodziejskiego [11] (l.39) i Pawła Stocha (l.48). Dzień później 3 października pochowano kolejnych 5 zmarłych na cholerę: nieznaną z imienia i nazwiska osobę oznaczoną jako N.N, Magdalenę Hujar (l.2), Mariannę Rogóż (l.66), Franciszka Kozę (l.40) i Kunegundę Ferenz (l.75). 9 października pochowano zmarłych na cholerę: Mariannę Makowską (l.14), Mariannę Cholewę (l.10 ), Katarzynę Burlak (l.13), Marianna Zając (l.9) i Andrzeja Zająca (l.6). 12 października pochowano zmarłych na cholerę: Rozalię Czernek (l.13), Katarzynę Prokopek (l.2), Józefa Kordka (l.10), Katarzynę Prokopek (l.2) i Mariannę Michalec (l.3). 13 października pochowano zmarłych na cholerę: Mariannę Bugielską (l.20), Mariannę Baran (l.10), Bartłomieja Czuja (l. 31), Sebastiana Kopcia (l.60) i Łukasza Cholewę (l.3). 14 października pochowano zmarłych na cholerę: Jan Górka Jan (1 miesiąc), Anna Baran (l.3), Mariannę Boracę (l.4)., Antoniego Chachaja (l.17) i Andrzeja Pudełka (l.60).

Zmarli z jednej rodziny

Śmierć zbierała swoje żniwo w wielu domach Borzęcina. W Księdze Zmarłych odnotowano 213 zgonów w 184 domach. Najniższy numer domu pod którym odnotowano zgon to 12, a najwyższy 813. Numer 1 w każdej wiosce był zarezerwowany dla dworu w którym mieszkał właściciel folwarku lub jego dzierżawca. Nie inaczej było i w Borzęcinie.

Każda śmierć jest nieszczęściem i dramatem. Łącznie w 26 domach zmarły po 2 osoby. W 2 domach zmarły po 3 osoby. Poniżej prezentuje osoby mieszkające w jednym domu zmarłe na cholerę. 23 września zmarł na cholerę Jan Wojdak, (l.3) zamieszkujący w domu nr 293. 10 października również na cholerę zmarł z tegoż domu Jan Wojdak s. Jana (l.26). Zmarli byli kuzynami. 30 września zmarł na cholerę Paweł Srakuła (l.7) zamieszkujący dom nr 234 w Borzęcinie Dolnym - Przymiarkach. Jego brat Józef (l.3) zmarł również na cholerę 8 października. W jednym dniu, 7 listopada zmarło na cholerę rodzeństwo: Marianna Zając (l. 9) i jej brat Andrzej (l.6). Obydwoje zamieszkiwali w domu nr 761. Razem też zostali pogrzebani 13 listopada. 10 listopada zmarła na cholerę Katarzyna Prokopek (l.2), zamieszkująca dom nr 364. 15 listopada zmarła na tyfus Marianna Prokopkowa, l.30 (z domu Hujar) żona Jana Prokopka.11 listopada zmarła na cholerę Marianna Baran (l.10) zamieszkująca w dom nr 332, jej siostra Anna (l.3) zmarła następnego dnia - 12 listopada.17 listopada zmarł na cholerę Jan Kanty Rogóż (l.53) zamieszkujący dom nr 420. 21 listopada zmarła na tyfus jego córka Rozalia (l.19). 31 października zmarł na cholerę Franciszek Koza (l.40), który zamieszkiwał w domu nr 773. 9 listopada zmarła również na cholerę jego córka Franciszka (l.10).

Cholera, dur brzuszny, ospa, 1873 r.

W 1873 r. zmarło 338 osób, w tym na różne epidemie 107 osób (cholery 49 osób, duru brzusznego 27 osób, ospy 31 osób). O przyczynach epidemii jeden ze znawców tematu napisał: „Zaś rok 1872 to rok klęski. Śnieg spadł na mokrą, jeszcze nie zamarzniętą ziemię, co sprawiło, że połowa żyta wygniła i trzeba je było wiosną zaorać. Wiosenne słoty spowodowały z kolei zniszczenie dokonanych zasiewów, a mokry czerwiec nie pozwolił zebrać siana i koniczyny, które zgniły w kopach. Na dodatek sierpniowy kataklizm gradów, ulewnych deszczów, wezbranych wód i powodzi dokonał ostatecznego spustoszenia. Ta tragiczna klęska dotknęła powiat brzeski”

Dur brzuszny, 1874-1875-1876 r.

W ww. latach trwała epidemia duru brzusznego. W 1874 r. na dur brzuszny zmarło 51 osób. Pierwszym odnotowanym zmarłym 4 stycznia 1874 r. był 81 letni Jan Malinowski. Ostatnim zmarłym w tym roku (28 grudnia) był 36 letni Jan Kowla. Najwięcej osób zmarło w styczniu -11, w lutym - 9, marcu - 11, kwietniu - 8 i maju - 11. Spadek zgonów nastąpił w czerwcu, odnotowano 4. W pozostałe miesiące zmarło: lipiec - 2, sierpień - 1, październik - 2, grudzień - 3. W kolejnym 1875 r. również występowały przypadki zgonów spowodowane durem brzusznym w: styczniu - 8, lutym - 8, kwietniu - 1, czerwcu - 1, sierpniu -3, październiku - 1, listopadzie - 3 i grudniu - 2. W 1876 r. ilość zgonów spadła: w styczniu - 3, zaś w lutym, marcu i październiku po 1 osobie.

Epidemie lat I wojny światowej

W okresie I wojny światowe, epidemie występowały równocześnie, a ich natężenie zmieniało się w poszczególnych latach. W powszechnej świadomości zakorzeniona została wiadomość o epidemii grypy zwanej hiszpanką. Na temat przyczyny jej występowania pasjonat historii J. Bratko napisał: Wskutek ustawicznych rekwizycji żywności na rzecz wojska, w gminie wynikła nędza, a potem głód. Co za tym idzie wybuchły epidemie czerwonki i nieznanej jeszcze wśród ludności hiszpanki. Szkołę zamieniono na szpital. Oczywiście choroby te rozniosło wojsko. Nie było prawie domu nieobjętego zarazą. Liczba ofiar wzrastała. Bywały dnie, że kondukt pogrzebowy liczył często po dziesięć trumien[12].

W 1917 roku zmarło 150 mieszkańców Borzęcina. Przy 14 jako powód zapisano ospę, w 24 przyczyną zgonu był cholera określana mianem choleriny, dur brzuszny był przyczyną śmierci dla 31 osób. Największe nasilenie epidemii było we wrześniu. Dla przykładu w dniu 7 września 1917 r. w przededniu odpustu w Borzęcinie, pogrzeby były rano i popołudniu. Do pogrzebania było pięcioro zmarłych: Franciszek Duda (l. 4), Stanislaw Giemza, l. 31, Maria Pikulska, l. 61, Maria Sworniowska, (l.9) i Jadwiga Kamińska, (l. 57)[13].

W 1918 r. w księdze zmarłych odnotowano 153 zgony. Do Borzęcina dotarła również grypa zwana hiszpanką. Historycy twierdzą, że pochłonęła ona więcej ofiar niż I wojna światowa. W Borzęcinie po raz pierwszy odnotowano ją 22 października 1918 r. Zmarł wówczas 11 letni Franciszek Płachno. Statystycznie rzecz ujmując 1 osoby zmarła w październiku, 16 w listopadzie i 6 w grudniu. Ostatnia zmarłą była 2 - letnia Wiktoria Rębacz. Inną, sporadycznie występująca wówczas choroba zakaźną był krztusiec zwany potocznie kokluszem, który stał się przyczyna zgonu 3 osób. Na dur brzuszny zmarło 4 osóy. Dla 25 mieszkańców Borzęcina powodem śmierci było inflammatio czyli zapalenie. Ówczesny poziom wiedzy gminnego oglądacza zwłok nie pozwalał na dokładniejsze określenie czego dotyczyło owe zapalenie. 18 lutego zmarła 54 - letnia Maria Mika pierwsza osoba, której powodem śmieci był właśnie inflammatio. Ostatnia zmarłą 10 grudnia była 52 - letnia wdowa Anna Stąsiek.

Pogrzeby

Zmarłych nie grzebano w trumnach ani też oddzielnie, ale kopano głębokie i odpowiednio przestronne doły, specjalna ekipa ludzi, którzy byli poddani ochronnej dezynfekcji, zwoziła zmarłych, zwłoki składano w dole warstwami i przesypywano wapnem niegaszonym. Przetrwała wśród ludności wiadomość, że zdarzyło się czasem jako rzekomo zmarłego, człowieka który jeszcze żył. Po prostu zabrano go po drodze, by powtórnie w tamtą stronę nie jechać, gdyż było pewne że jak był chory to na pewno umrze.

Opowiadano też o zdarzeniu, że gdy raz wrzucono na wóz zwłoki dopiero co zmarłego, a w czasie jazdy płótnianka w która był ubrany wkręciła się w koło wozu, to tak pociągnęła umarzyka, że znalazł się w pozycji siedzącej. Gdy to członkowie brygady zwożącej zobaczyli, porzucili cały transport, pouciekali i pochowali się w różnych zakamarkach między domami. Po dłuższym dopiero czasie, ktoś światlejszy wyjaśnił przyczynę „usiądnięcia” zmarłego, ale odszukanym członkom brygady długo trzeba było wmawiać, aby bez obawy podjęli na nowo swoją czynność zwożenia zmarłych na jedno miejsce grzebalne.

Pogrzebów z obrzędem religijnym na miejscu pochówku nie urządzano, aby nie stwarzać sytuacji sprzyjających rozprzestrzenianiu się epidemii. Nabożeństwa żałobne odprawiane były tylko w kościele[14].

Zainteresowanych bliższym poznaniem nazwisk i imion zmarłych przodków zapraszam do nawiązania kontaktu 

Przypisy.

1. Jan Szewczuk, Kronika klęsk elementarnych w Galicji w latach 1772-1848 : (z wykresami). Lwów 1939.

2. W nieodległym Oleśnie … w roku 1714 miała miejsce epidemia cholery, podczas której zmarło 556 osób, czyli więcej niż połowę mieszkańców wsi. źródło: tutaj ». [Dostęp 2020-03-08]

3. Św. Onufry był patronem rolników.

4. W Borzęcinie Dolnym do dzisiaj funkcjonuje nazwa jednej części jako Zagrody.

5. Ks. Jakub Dziatkowiak, Liber Memorabilium ab 833, brak numeracji kart i stron. Archiwum Parafii Borzęcin Górny.

6. Od 1836 r. przy imieniu zmarłego dziecka zapisywano również imiona i nazwiska rodziców (matki panieńskie).

7. J. Bratko, Mała monografia Borzęcina, mps, s. 94.

8. Księga Zmarłych, 1844 -1887, t. IV, s.31.

9. Księga Zmarłych, 1844 … s. 42.

10. Metryka zgonów uległa dalszemu uszczegółowieniu. Dodawano jeszcze nazwisko rodowe ojca kobiety, dotyczyło mężatek.

11. Franciszek Kołodziejski to mój prapradziadek. Ze związku małżeńskiego z Anną Podgórską mieli 6 dzieci, w tym 5 zmarło po porodzie. Po śmierci pierwszego męża Anna wyszła ponownie za mąż za Kazimierza Oleksego i miała z nim 6 dzieci. Zmarła w 1913 r.

12. J. Bratko. Dzieje Borzęcina 1364 - 1972, tom I, s.173

13. J. Bratko. Dzieje …, s. 174.

14. J. Bratko, Dzieje … s.172