Życie kulturalne w Borzęcinie (1898-1939)  (Lucjan Kołodziejski)  2022-01-16

Kultura i historia regionu brzeskiego
Materiały pokonferencyjne

Pokłosiem konferencji Kultura i historia regionu brzeskiego Działania kulturotwórcze osób, społeczności i instytucji zorganizowanej 17 września 2021 r. przez Powiatową i Miejską Bibliotekę Publiczną w Brzesku oraz Pedagogiczną Bibliotekę w Tarnowie - Filia w Brzesku jest niewielkich rozmiarów książeczka zawierająca materiały pokonferencyjne.

Jej tytuł nawiązuje bezpośrednio do tematu konferencji. Inicjatorką i koordynatorką wydania jest Leokadia Rudek. Publikacja została wydana w roku jubileuszu 75-lecia działalności bardzo zasłużonej dla czytelnictwa instytucji jaką jest Powiatowa i Miejska Biblioteka Powiatowa w Brzesku. Dla porządku prezentuję tytuły referatów i ich autorów zawartych w publikacji.

• BIM – ewolucja i wyzwania w kontekście rozwoju komunikacji medialnej, Waldemar Pączek.

• Regionalizm w Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej w Krakowie, Iwona Górny.

• Bibliotekę tworzą ludzie – sylwetki dyrektorów PiMBP w Brzesku, Karina Legutek.

• Adela Ściebor – człowiek wielu pasji, Alicja Koźmińska.

• Zofia Serafin – osoba zasłużona dla ziemi iwkowskiej, Alicja Koźmińska

• Życie kulturalne w Borzęcinie 1898-1939, Lucjan Kołodziejski.

• Oświata i kultura społeczności żydowskiej w Brzesku na przełomie XIX i XX wieku, Michał Loranty.

• Projekty reformy szkolnictwa powszechnego i średniego w świetle publikacji Kazimierza Missony (1874-1943), Piotra Duda.

Dla mnie, mieszkańca Borzęcina, konferencja była wspaniałą okazją do prezentacji ludzi i działań w sferze kultury z lat 1898-1939 w mojej wsi. Poziom ówczesnego życia kulturalnego w mojej małej ojczyźnie w analizowanym okresie napawa dumą z dokonań przodków. Poniżej prezentuję pełny tekst mojego referatu.

Lucjan Kołodziejski

Organizatorem życia kulturalnego w Borzęcinie w latach 1898-1939 była miejscowa inteligencja. Jej powstanie było długotrwałym i złożonym procesem. W 1848 r. austriacki zaborca w Galicji zniósł średniowieczną zależność zwaną pańszczyzną, czyli przymusową pracę chłopa na polu pana w wymiarze od 2 do nawet 5 dni w tygodniu! Kolejnym ważnym wydarzeniem było przekształcenie borzęcińskiej szkoły parafialnej i utworzenie szkoły trywialnej w 1867 r. Następna istotna zmiana miała miejsce w 1877 r., gdy wprowadzono do klasy III naukę języka niemieckiego. Dzięki temu pochodzący ze wsi kandydaci do dalszej nauki w szkołach średnich (gimnazja w Bochni, Tarnowie i Krakowie, seminaria nauczycielskie w Tarnowie i Bochni) i w uniwersytetach: Jagiellońskim i Jana Kazimierza we Lwowie, mieli szansę dorównać w tym zakresie uczniom szkół miejskich. Wreszcie wzrost dochodów z gospodarstw rolnych rodziców pozwalał na pokrycie kosztów nauki, wyżywienia i zakwaterowania syna w miastach.

Ukończenie seminarium lub uniwersytetu pozwalało zdobyć godziwe źródło utrzymania. Przynależność do inteligencji związana była nierozerwalnie z wykształceniem. Kryteria uznania kogoś za inteligenta w tamtych czasach bardzo różnią się od dzisiejszych. Wówczas już bycie uczniem gimnazjum otwierało drzwi do warstwy inteligencji. W 1905 r. ośmiu uczniów po ukończeniu szkoły w Borzęcinie kontynuowało naukę w gimnazjach. Większość absolwentów gimnazjów udawała się na studia. Uczniów gimnazjalnych zwano powszechnie studentami, natomiast młodzież uczącą się na uniwersytetach określano mianem akademików.

Julian Oświęcimski, uczeń gimnazjum w Brzesku, fot. ze zbioru Barbary Wajdy	Władysław Ciochoń, student wydziału prawa UJ, fot. ze zbioru Natalii Siudut

W lipcu 1899 r. odbył się I zjazd inteligencji borzęckiej. Zachowała się szczęśliwie pamiątkowa fotografia jego uczestników wykonana przez tarnowskiego fotografa Tadeusza Mroczkowskiego.

Uczestnicy I zjazdu inteligencji w Borzęcinie,
fot. ze zbioru Natalii Siudut

Trudno dzisiaj nazwać wszystkich uczestników owego zjazdu imieniem i nazwiskiem. Kilkunastu udało się zidentyfikować, większość zapewne na zawsze pozostanie anonimowymi. Mężczyzna z prawej strony z laską to Konstanty Sadowski herbu Nałęcz, ostatni właściciel dworu w Borzęcinie. Barwna postać, społecznik, ale i człowiek o bujnym temperamencie, nad wyraz czuły na wdzięk kobiet. Co ciekawe, po śmierci, zgodnie z jego ostatnią wolą, został pochowany na cmentarzu parafialnym w Borzęcinie Górnym. Miejsce w środku zajmuje ks. dr Jakub Górka [3], wykładowca w WSD w Tarnowie. W górnym rzędzie piątym od góry z prawej strony jest ks. Józef Witek z Kongregacji Filipinów [4]. W środkowej części siedzi Jan Jarosz, wieloletni (1877-1903) kierownik szkoły ludowej w Borzęcinie Górnym, żołnierz armii austriackiej w 1866 r. podczas wojny z Prusami. Uczestniczył w bitwie pod Sadową. Pierwszym z prawej strony (leżący) jest Władysław Ciochoń, urodzony w 1869 r., absolwent seminarium duchownego w Tarnowie i wydziału prawa UJ [5], doktor praw, wieloletni prezes sądu w Brzesku. Wśród uczestników zjazdu są też dwaj bracia nauczyciele: Jan i Józef Rogozińscy oraz dwóch księży Solaków – Jan i Józef. W górnym rzędzie pierwszy z lewej stoi Leonard Bochyński, komendant posterunku żandarmerii w Borzęcinie.

II zjazd inteligencji odbył się w sierpniu 1909 r. W prasie pojawiła się notka: „Jedną z największych wsi galicyjskich jest Borzęcin. Liczy on około 5000 mieszkańców, a znany jest z wysokiej kultury, to też wydaje z pośród mieszkańców wielu światłych pracowników na niwie narodowej. Corocznie udają się stamtąd liczne zastępy młodzieży do szkół średnich, by po ich ukończeniu zająć zaszczytne stanowiska w społeczeństwie. W roku bieżącym, w pierwszej połowie sierpnia, odbył się zjazd inteligencyi z Borzęcina w rodzinnej wsi. Przybyło na ten zjazd 12 księży, 13 urzędników różnej kategorii, 4 profesorów gimnazjalnych, 26 nauczycieli ludowych oraz grono akademików, jakoż młodzieży gimanzyalnej” [6].

III i ostatni zjazd inteligencji ludowej w Borzęcinie miał miejsce 11 lipca 1927 r. Najliczniejszą grupę wśród inteligencji stanowili nadal nauczyciele i księża, gdyż były to najbardziej dostępne zawody. Przy ówczesnym stanie gospodarczym nie było wielkiego wyboru. Nieliczni borzęcanie byli prawnikami, lekarzami, literatami i wojskowymi. Podczas tegoż zjazdu powołano Komitet Budowy Domu Ludowego we wsi. Niestety, ów szlachetny zamysł nigdy nie został zrealizowany.

Biblioteki w szkołach powszechnych Borzęcina

Efektem działalności inteligencji w Borzęcinie było założenie biblioteki w 1898 r. pod patronatem Krakowskiego Towarzystwa Oświaty Ludowej. Umieszczono ją w starej szkole w Borzęcinie Górnym funkcjonującej w latach 1861-1908. Początkowo liczyła 120 książek, ale stopniowo zwiększano księgozbiór tak, że w roku 1912 posiadała 400 książek zakupionych z funduszy Towarzystwa Oświaty Ludowej. Co roku dokonywano wymiany ok. 6000 razy, czytelników było ok. 200. Zarząd Główny Towarzystwa Kółek Rolniczych zasilił bibliotekę 100 książkami. Po oddaniu w 1909 r. nowego budynku szkolnego miejsce znalazła w nim także biblioteka. Szkoła zbudowana została kosztem 100 000 ówczesnych złotych [8] i podzielona była na oddział dla dziewcząt (im. Królowej Jadwigi) i chłopców (im. Władysława Jagiełły). Jak na tamte czasy Borzęcin posiadał nowoczesną szkołę, w której było 10 izb lekcyjnych. W 1922 r. założono bibliotekę w szkole powszechnej w Borzęcinie Dolnym.

Szkoła w Borzęcinie Dolnym w 1938 r., fot. ze zbioru Autora	Szkoła w Borzęcinie Dolnym w 1938 r.,  fot. ze zbioru Autora

Towarzystwo Kasynowe

Przejawem działalności borzęcińskiej inteligencji było Towarzystwo Kasynowe założone w piątek, 17 sierpnia 1900 r. Lokal znajdował się w domu Feliksa Stąśka, w centrum Borzęcina, na prawym brzegu Uszwicy. W uchwalonym statucie określono cele Towarzystwa i sposoby ich realizacji. Artykuł I statutu postanawiał, że Towarzystwo Kasynowe ma na celu rozbudzenie i utrzymanie życia umysłowego między inteligencją Borzęcina i okolicy. W tym celu Towarzystwo utrzymuje odpowiedni lokal, w którym gromadzić się mogą członkowie w celu wymiany myśli, czytania gazet i wspólnej towarzyskiej zabawy; utrzymuje także bilard, kręgielnię, bibliotekę dla użytku swoich członków, urządza odczyty, produkuje muzykalne amatorskie przedstawienia sceniczne, zabawy z tańcami, wycieczki itp. rozrywki towarzyskie. Również dozwolone są w lokalu kasynowym wszelkie gry ustawami niezabronione [9]. Wtedy też w Borzęcinie wybudowano kręgielnię!

Karta pocztowa „Borzęcin Kasyno” z 1911 r.,
fot. ze zbioru autora

Książka z biblioteki kasyna

W 1902 r. członkowie Towarzystwa Kasynowego założyli bibliotekę. Ze składek na początku zakupiono „17 tomów dzieł Sienkiewicza, 4 tomy dzieł Mickiewicza, 4 tomy dzieł Słowackiego, 4 tomy dzieł Krasińskiego, 95 tomów różnych wydawnictw zakupiono w antykwariacie, a 42 tomy ofiarowali członkowie towarzystwa. Razem przy otwarciu biblioteki było 167 tomów” [10]. Ostatecznie biblioteka posiadała 467 tomów. Prenumerowano czasopisma „Czas”, „Nowa Reforma”, „Nowe Słowo”, „Wędrowiec” i „Tygodnik Ilustrowany”. Pierwszym bibliotekarzem był nauczyciel Franciszek Bilecki. Książki wypożyczano członkom Towarzystwa Kasynowego. Biblioteka działała jeszcze w 1937 r.
Ostatnim bibliotekarzem była Michalina Rogożowa.

Fragment strony tytułowej Wyprawy Cyrusa,
z pieczęcią Towarzystwa Kasynowego w Borzęcinie.

Dom Katolicki w Borzęcinie

W latach 30. XX wieku w Borzęcinie istniała rywalizacja pomiędzy Stronnictwem Ludowym a Stronnictwem Katolicko-Ludowym. W Borzęcinie Górnym wybudowano i w 1938 r. oddano do użytku Katolicki Dom Oświaty. W tympanonie umieszczono hasło „Chrystusowi i Ojczyźnie” [11]. Było to miejsce działalności m.in. Związku Młodzieży Katolickiej. Odbywały się w nim amatorskie przedstawienia teatralne dla mieszkańców wsi, akademie i zabawy taneczne. Prenumerowano i czytano organ prasowy Stronnictwa Katolicko-Ludowego „Lud Katolicki”. Ożywioną działalność polityczną w Borzęcinie w latach 30. XX w. prowadził ks. Jan Czuj, poseł na sejm II Rzeczypospolitej, a po roku 1945 rektor Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie.

Katolicki Dom Oświaty w Borzęcinie, ok. 1939 r.,
fot. ze zbioru autora

Spółdzielnia Oświatowa

W Borzęcinie silny wpływ posiadało Polskie Stronnictwo Ludowe, na wiecach bywał Wincenty Witos. Działało Kółko Rolnicze, prenumerowano i czytano „Piasta”. Jeden egzemplarz często wędrował po całej wsi, od domu do domu. Pod patronatem Kółka Rolniczego w Borzęcinie w latach 1906-1914 działała kapela instrumentów dętych. Jej działalność skończyła się jednak wraz z wybuchem I wojny światowej. Po rozwiązaniu przez władze sanacyjne w 1931 r. Związku Młodzieży Wiejskiej „Wici” powstała Spółdzielnia Oświatowa w Borzęcinie [12], która prowadziła pierwotnie działalność kulturalną i oświatową w zagrodach chłopskich i stodołach. Przygotowywano przedstawienia amatorskie i pogadanki oświatowe. Po zakupieniu budynku dla celów partyjnych założono bibliotekę w 1927 r. z księgozbiorem liczącym ponad 400 książek. Na skutek represji ze strony władz sanacyjnych została zamknięta, a jej księgozbiór przekazano Elżbiecie Wyczesanej. Przygotowywano też oprawę artystyczną do wystąpień miejscowych polityków i na zjazdy powiatowe w Brzesku.

Działacze Spółdzielni Oświatowej z Borzęcina,
drugi z prawej Józef Stoch z Borzęcina Górnego, ok. 1937 r.,
 fot. ze zbioru Anny Stoch

Działalność kulturalno-oświatowa nauczycieli  w Borzęcinie Górnym

W okresie II Rzeczypospolitej nauczyciele siedmioklasowej Szkoły Powszechnej w Borzęcinie Górnym aktywnie uczestniczyli w życiu kulturalno-oświatowym miejscowej społeczności. Świadkiem tego jest prowadzona wtedy kronika szkolna. Poniżej prezentuję przykładowe zapisy z lat 1917, 1921 i 1930 z przygotowywanej wówczas do druku monografii szkoły opartej na w/w kronice: „15 października [1917 r. – L.K.] szkoła obchodziła stuletnią rocznicę śmierci wielkiego bohatera Tadeusza Kościuszki” [13].

„13 lutego 1921 r. odbyła się manifestacja za przyłączeniem Śląska do Polski, podczas której kierownik szkoły w swoim przemówieniu zachęcał mieszkańców gminy do składania datków na plebiscyt” [14].

„27 marca świętowano rocznicę Konstytucji 17 marca. W programie uroczystości znalazły się: przemowa, śpiewy i deklamacje oraz sztuka wystawiona przez młodzież gimnazjalną, przebywającą na feriach w domu. 3 maja 1921 r. szkoła obchodziła rocznicę Konstytucji 3-go Maja. Po przemówieniu dotyczącym znaczenia Konstytucji i deklamacjach, młodzież odegrała sztukę ks. Wieczorka «Polska już żyje». 5 maja szkoła obchodziła kolejną rocznicę, tym razem śmierci Napoleona. Oprócz mowy o Napoleonie i deklamacji wystawiona została sztuka pt. «Noc w Belwederze». Duży wkład w przygotowanie wszystkich uroczystości wnieśli Józef Rogóż i Michalina Stąśkówna” [15].

„Z okazji imienin pierwszego Marszałka Polski Józefa Piłsudskiego, 19 marca 1930 r. urządzono akademię ku jego czci. Na program uroczystości złożyły się deklamacje dzieci, śpiew i przemówienie o J. Piłsudskim, wypowiedziane przez kierownika szkoły pana Preidla” [16].

„Dnia 28 maja 1930 r. z powodu «Tygodnia Dziecka» obchodzonego w całej Polsce urządzono całodzienną majówkę do lasu pod przewodem całego Grona Nauczycielskiego” [17].

„Dnia 4 czerwca 1930 r. urządzono wycieczkę szkolną do Szczepanowa i Okocimia przez Brzesko. W wycieczce wzięło udział 80 dzieci szkolnych klas wyższych. W Okocimiu doznała szkoła gościnnego przyjęcia, a przez zwiedzanie tak wielkich zakładów przemysłowych naszego powiatu – zyskała młodzież wiele” [18].

Borzęcińscy nauczyciele 28.06.1938 r.

Od lewej stoją:  Józef Czaja, Eugenia Klisiewicz, Olga Litwin, NN, Józef Ogorzałe (kierownik szkoły),
siedzą: Leokadia Czosnek, Michalina Rogóż,  Anna Purchla, ks. Władysław Budzik.

W roku szkolnym 1937/38 grono nauczycielskie 7-klasowej szkoły powszechnej w Borzęcinie Górnym liczyło 9 nauczycieli. W tymże roku szkolnym było 445 uczniów, a klasy bardzo liczne. Klasa IA liczyła 44 dzieci, kl. IB – 43, kl. IIA – 38, kl. IIB – 37, kl. IIIA- 39, kl. IIIB – 41, kl. IV – 49, kl. V – 53, kl. VI – 45, kl. VII – 56!

Podsumowanie

Szkoła była pierwszym i ważnym miejscem rozbudzania potrzeby uczestnictwa mieszkańców wsi w życiu kulturalnym. Życie kulturalne borzęcińskiej elity, która wyszła spod strzech w drugiej połowie XIX wieku nie zmieniło trybu życia ich rodzin pozostających na wsi. Dopiero po I wojnie, gdy szkolnictwo w stopniu podstawowym upowszechniło się, dostęp do uczestnictwa w kulturze stał się na wsi łatwiejszy. Rozbudzona i utrwalona została potrzeba uczestniczenia dzieci i dorosłych w kulturze, zarówno jako jej odbiorców i uczestników, jak też i twórców. Oprócz szkoły niebagatelną rolę w upowszechnianiu oświaty i kultury w Borzęcinie odegrały także organizacje społeczne.

Lucjan Kołodziejski

Piśmiennictwo:

 1. J. Bratko, Dzieje Borzęcina 1364-1972, t. I, mps., s. 142.
 2. J. Bodzioch, L. Kołodziejski, B. Staśko, Zarys dziejów szkoły i oświaty w Borzęcinie, mps., s. 12.
 3. A. Nowak, Słownik biograficzny kapłanów diecezji tarnowskiej. 1786-1985, Tarnów 2000, s. 240.
 4. H. Brzozowski, Kasata i powrót 1876-1919. Pamiątka na 100-lecie powrotu Filipinów na Świętą Górę, Gostyń 2019, s. 188.
 5. A. Banach, Kariery zawodowe studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego pochodzenia chłopskiego z lat 1860/1861-1917/1918, Kraków 2009, s. 183.
 6. Zjazd w Borzęcinie, „Nowości Ilustrowane”, 1909, nr 34, s. 3. [dostęp: 7.09.2021].
 8. J. Bratko, Dzieje Borzęcina…, s. 133.
 9. J. Bratko, Dzieje Borzęcina…, s. 143.
10. Tamże, s. 145.
11 J. Bodzioch, Cz. Paszyński, B. Staśko, 650 lat parafii pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Borzęcinie, Borzęcin 2014, s. 25.
12. J. Bratko, Dzieje Borzęcina…, s. 152.
13. J. Bodzioch, L. Kołodziejski, B. Staśko, Zarys dziejów szkoły…, s. 18.
14. Tamże, s. 19.
15. Tamże, s. 19.
16. Tamże, s. 20.
17. Tamże, s. 20.
18. Tamże, s. 20.

Lucjan Kołodziejski – historyk, nauczyciel w Zespole Szkół w Borzęcinie Górnym. Pasjonat historii regionalnej, publikujący na łamach regionalnych czasopism: „Rocznik Tarnowski”, „Radło” i „Kurier Borzęcki”. (o portalu brzesko.ws, autor artykułu zapomniał wspomnieć - przypis Zb. Stós). Aktywnie promuje wiedzę o lokalnej historii poprzez monograficzne publikacje, wykłady, wycieczki, akcje badawcze. Jest autorem m.in: 80 lat Parafii Borzęcin Dolny 1936-2016, Te Deum Laudamus. 80 lat Parafii NMP w Borzęcinie Dolnym, Borzęcin i okolice w czasie Wielkiej Wojny: 1914-1918, Bractwo Różańca Świętego i Róże Żywego Różańca w Borzęcinie 1669-2019.