Karczma w dolnej części Borzęcina  (Lucjan Kołodziejski)  2016-09-22

Udokumentowane początki istnienia Borzęcina sięgają 1364 r. Zapewne wcześniej istniała na tym terenie osada przedkolacyjna. A. Staśko zapisała [1], że należała ona do parafii w Szczurowej, erygowanej w1338 r. Wobec faktu zaginięcia pod koniec lat trzydziestych XX w.najstarszej kroniki parafialnej trudno powyższą informację zweryfikować. Nie ulega natomiast wątpliwości, że prapoczątki Borzęcina znajdują się na lewym brzegu Uszwicy w części zwanej obecnie Stara Wieśi Wyźroł. Wraz z lokacją wsi na prawienie niemieckim sołtys otrzymał też przywilej posiadania karczmy. Po raz pierwszy fakt ten udokumentowany jest w 1440 r.[2]. Rozwijająca się wzdłuż rzeki Glinik (dzisiejszej Uszwicy) wieś objęła jej prawy brzeg oraz południowy, dolny bieg.

W dzisiejszym Borzęcinie Dolnym pierwszą instytucją komunalną była przez kilkaset lat karczma. Znajdowała się przy tzw. Wielkiej Drodze,którą pędzono na zachód Europy stada bydła. Fakt jej istnienia potwierdza inwentarz Klucza Radłowskiego z 1645 r.: Kaczmarz Budzioch za przywilejem dożywocia trzyma roley prętow cztery Czynsa płaci na rok f 1 Canonu do Capituly K[rakowskiej]. Piwo y gorzałke synkować y na podwody po rzeczy X M iechać [3].

W Inwentarzu Klucza Radłowskiego z 1668 r. na temat tej karczmy napisano: Anno 1659 11 Aprilis Radłowie. Rndmus Dnus Jacobus Zadzik Epius Cracowieny [4]. Po śmierci Stanisława Budziocha… przypadłą Walentemu Budziochowi y Annie Limiance Małżonkom z Bożęcinca ze wszelkiemi przyległościami nadał dożywotnie. W pomienionej karczmie napoie wszelakie cisz Donatoriuszowie Szynkować powinni. Podwody [5]także dawać gdy tego potrzeba, Czynszu rocznie płaci. [6]

Fragment Inwentarza  z 1668 r. dotyczący Karczmy Budziochowskiej, karta 579.

Inwentarz Klucza Radłowskiego z 1757 r. nic nie wspomina bezpośrednio o karczmach. Jednak w Sumariuszu Powiniencyi rocznej Wsi Borzęcinek [7] zapisano: … a privilegiatis czynszu Budziochowskiego 7 zł.Wizytator nazwał karczmy jako ich privilegiati, czyli dożywotnie dzierżawy, wskazując jednocześnie wysokość płaconego czynszu.
W Inwentarzu Klucza Radłowskiego z 1773 r. zapisano: Te karczmę Budziochowską trzyma za przywilejem P. Józefa Marinskiego z Agnieszką Żoną swoją od Śp. XciaJmci Kardynała Lipskiego od 5 Aprilis a: 1737 ….Względem którego przywileju daia do Prowentu Pańskiego na św. Marcinco rok zł 7. Canonu zł 1. Ma ta karczma Role swoie i Łąki ut ex antiqo [8]. Prętow trzy … zagrodę Budziochowską, powinien szynkować Pańskie trunki,Piwa i wódki z browaru Radłowskiego brane. Powody odprawiać powinien wDrogi dokad każą, ile razy ze dworu potrzeba zaidzie … ale czego niemaquantitatem Constitytam Podwod [9], ab alisoneribus etservitisliber [10], Karczma bydz powinna wiezna. [11]

* * *

Po zajęciu obszaru Klucza Radłowskiego, w tym Borzęcina, przez zaborcę austriackiego w czasie pierwszego rozbioru Polski w 1772 r., karczma nadal istniała [12]. W 1784 r. dobra te zostały skonfiskowane przez władze austriackie. Cesarz Józef II przekazał je na rzecz utworzonego z konfiskaty majątku kościelnego Funduszu Religijnego,podlegającego państwowemu zarządowi przez urząd cyrkułu w Bochni. Po 1819 r. dobra te cesarz Franciszek II darował hrabiemu Homaeszowi, od którego nabył je baron Badenfeld. Zapewne też w tym czasie karczma ta została przejęta przez żydowskich dzierżawców,zwanych arendarzami. Dochody związane ze sprzedażą wódki wynikały z przymusu propinacyjnego i konsumpcyjnego. Pierwszy z nich (pod groźbą surowych kar) zabraniał chłopom zaopatrywania się w alkohol w obcych karczmach. Drugi polegał na tym, że każda rodzina poddańcza zmuszona była do spożycia określonej ilości pańskich trunków, niezależnie od ochoty i woli.

* * *

Karczma w Borzęcinie Dolnym w XIX w. (pierwotnie zwana Budziochowską) była samodzielnym drewnianym budynkiem o konstrukcji węgłowej, krytym słomą, czyli tzw. strzechą. Drzwi wejściowe osłaniał ganek zwany niegdyś wystawą, składający się z czterech pionowych słupów przykrytych daszkiem. Znajdowało się w niej kilka izb, największa zwana była osterią. Pod oknami osterii na długości całej izby stał mocny sosnowy stół z dwiema ławkami. W rogu znajdował się szynkwas, czyli miejsce do przyrządzania i wydawania potraw oraz trunków. Wódkę nalewano do cynkowego kubka przymocowanego łańcuszkiem do szynkwasu. Po wypiciu strząsano resztki i wieszano naczynie na haczyku. Trzeba pamiętać, że kubek ten służył wszystkim chłopom do picia. Osteria pełniła rolę sali ogólnej. Obok osterii była mniejsza izba zwana alkierzem, wyposażona w stół i drewniane zydle, przeznaczona do podejmowania znaczniejszych gości. Komora służąca za miejsce noclegu wyposażona była w ławy. Oprócz tych najważniejszych pomieszczeń w karczmie znajdowało się mieszkanie dla arendarza i jego rodziny.Zapewne osteria i alkierz posiadały drewniane podłogi, a pozostałe pomieszczenia polepę z gliny. Pierwotnie na karczmie wywieszana była wiecha. Stad też powiedzenie „Od wiechy do wiechy”, czyli od karczmy do karczmy. Oprócz właściwej części karczemnej był jeszcze stan, czyli stajnia z wozownią, w której podróżni mogli zostawić swoje konie i wozy.

* * *

Zniesienie poddaństwa osobistego chłopów w Galicji w 1848 r. oznaczało upadek gospodarki pańszczyźnianej. Przestał obowiązywać przymus propinacyjny (1875 r.) i konsumpcyjny, co z wolna zachwiało podstawami ekonomicznymi karczem, tak że w końcu XIX w. rozpoczęła się masowa ich wyprzedaż.

Jeszcze w wieku XIX w Borzęcinie Dolnym nie było szkoły: ośrodkiem kultury wsi była karczma. (…) o tej karczmie pisał tutejszy gospodarz i wójt Stanisław Cholewa w swoim pamiętniku. Wieczorami w niedziele i święta schodzili się na pogwarki gospodarze i młodzież dorosła, a przeważnie urlopnicy [13], byli oni od wszystkich ludzi wielce poważani. Każdy wracający z wojska w ubraniu wojskowym i z bukietem za czapką zwracał oczy wszystkich na siebie, a przeważnie dziewcząt. W tym czasie bardzo mało kto umiał czytać i pisać. Chłopi wiedzieli tylko że jest Bóg na niebie, cesarz we Wiedniu i ksiądz zastępca w kościele. Toteż wiele ciekawych rzeczy dowiadywali się w karczmie u Żyda. Tam omawiali sprawy gospodarcze i gminne, tan ustalali kandydatów do Rady Gminnej, a Żyd zawsze był doradcą i jeszcze chłopów częstował bezpłatnie [14]. Obecnie w miejscu karczmy znajduje się Publiczna Szkoła Podstawowa w Borzęcinie Dolnym.

Dziękuję prof. R. Darowskiemu SJ za tłumaczenia z j. łacińskiego.