Posiadłość Wilhelma hr. Żeleńskiego w Państwie Brzesko w 1831 r.
(Magdalena Smolska-Kwinta, Zb. Stós)
2017-03-13
Posiadłość Wilhelma hr. Żeleńskiego w Państwie Brzesko w 1831 r.
Na przełomie XVIII i XIX wieku właścicielem dóbr brzeskich został Franciszek Witalis hr. Żeleński z Żelanki (ok. 1741-1805) herbu Ciołek, Szambelan królewski Stanisława Augusta Poniatowskiego, starosta umyski, podskarbi krakowski, starosta biecki, poseł kilku kadencji sejmu, w tym Sejmu Czteroletniego, dziedzic Brzezia, właściciel Łętowic, Brzeska, Morska i Słotwiny.
Franciszek Żeleński i jego żona Kunegunda ze Stadnickich h. Drużyna mieli 4 synów: Stefana (Szczepana), Wilhelma, Kryspina i Teodora. W herbarzu M. J. Minakowskiego [1] wszyscy oni urodzili się około 1770 r. a zmarli w roku 1830 (Informacje te są nieprawdziwe, co wynika z faktów o których pisze poniżej). Nie znalazłem żadnej informacji na temat Teodora (być może umarł jako dziecko?). W dostępnej mi literaturze, niewiele można dowiedzieć się na temat Stefana (Szczepana), który był właścicielem dóbr ziemskich do czasu swojej śmierci w roku 1821 [2], nie miał potomków i pochowany jest w Witowie (inf. od Jerzego Wyczesanego).
Kryspin Żeleński, właściciel Brzeska, Piekar, Liszek, działacz polityczny. W wieku 30 lat ożenił się z 16 letnią (pod warunkiem, że podane w literaturze daty urodzenia są prawdziwe) Krystyną Antoniną Ankwicz c. Józefa i Anny Starowiejskiej. Mieli 4 dzieci (Wit, Ludwika, Antonina, Władysław), z których najstarszy Wit Stefan Artur hr. Żeleński (1802-1873) przejął połowie majątku Żeleńskich należących do jego ojca Kryspina na podstawie aktu darowizny z dnia 24 marca 1835 r. [2]. Wit mieszkał w Słotwinie w dworze ojca. W latach czterdziestych XIX wieku rozbudował i zmodernizował Słotwińskie gospodarstwo [4],[6].
Właścicielem drugiej połowy "Państwa Brzesko" z przyległościami wsi Brzezowca i Słotwiny został Wilhelm, który ożenił się z Adelajdą z Białuskich. Wilhelm z małżonką mieszkali w dworze w Brzesku. Jak wspomina w swoich pamiętnikach z 1862 roku, Stanisław Wojciech Nepomucen Goczałkowski, oficer I. Pułku Ułanów - "W Brzesku mieszkał hrabia Wilhelm Żeleński, był to dom, gdzie męskie towarzystwo się zbierało, niestety! dom ten dał początek ruiny majątkowej ojca mego; ogromne gry tam praktykowały się, nie jedną rodzinę do bankructwa przywiosły!!" [4] Zmarł w Dreźnie 16.08.1831 roku nie zostawiając po sobie potomka [3]. Na podstawie testamentu po śp. Wilhelmie hr. Żeleńskim z dnia 25 maja 1831 r. intabulowali się w roku 1833 jako właściciele prawa własności dóbr Brzesko z przyległościami Słotwina i Brzezowica (Brzezowiec) Wit i Władysław Żeleńscy [2]. W latach następnych Wit odziedziczył połowę majątku po ojcu Kryspinie (w dniu 24 marca 1835 r.) a po odkupieniu reszty majątku (1/4) od swojego brata Władysława [2], został w roku 1840 jedynym właścicielem majątku Żeleńskich. Umarł on dnia 7 lutego 1873 r. i został pochowany w kościele w Brzesku.
O ile na temat rezydencji rodzinnej Żeleńskich w Słotwinie można przeczytać w wielu publikacjach traktujących o historii Brzeska i okolicy, to na temat posiadłości Wilhelma w Brzesku trudno by szukać jakiejkolwiek informacji w tych źródłach. Niektóre budynki tego gospodarstwa sa wspomniane w Kronikach Burlikowskiego [2], ale nigdy w powiązaniu z rodem Żeleńskich.
Dlatego "Inwentarz Ekonomiczny Dóbr państwa Brzesko z przyległościami wsi Brzezowca (....)" [3] do którego dotarła długoletnia współpracowniczka portalu Magdalena Smolska-Kwinta, mają bardzo duże walory poznawcze. Duże słowa uznania należą sie Magdzie także dlatego, że społecznie poświęciła bardzo dużo czasu aby "przeczytać" i przepisać zamieszczone poniżej rozporządzenie Cesarsko-królewskiego Sądu Szlacheckiego w Tarnowie sporządzone w 1832 roku. Zamieszczony poniżej 15 stronicowy fragment tego dokumentu zawiera ciekawy opis nieistniejącego już gospodarstwa oraz innych posiadłości Wilhelma Żeleńskiego w Brzesku.
Bazując na tym opisie, zaznaczyłem na mapie katastralnej "Państwa Brzeskiego", sporządzonej w 1847 r., większość opisanych w Inwentaryzacji, budynków. Ponieważ mapa ta została wykonana 15 lat po tym jak sporządzono inwentaryzacje, nie wszystkie opisane budynki zostały na mapie uwidocznione, jak np. w 1847 roku nie było śladu po cegielni, która najprawdopodobniej została już w międzyczasie rozebrana.
Austriacka mapa katastralna Państwa Brzesko z 1847 r,
Gospodarstwo, w którym mieszkał Wilhelm znajdowało się przy obecnej ulicy Głowackiego, tuż za działką gdzie obecnie stoi budynek Gimnazjum (Szkoły Podstawowej) Nr1. W skład gospodarstwa wchodziły dwór, zajazd (austeria), browar, młyn wodny, spichlerz, cegielnia, chlewiki, oficyna (biuro) i ogród warzywno-owocowy. Do Wilhelma należał także budynek po drugiej stronie ul. Głowackiego, w którym w jednej części znajdował się areszt miejscowej władzy policyjnej a w drugiej mieszkanie (budynek na planie opisany jest jako "dom murowany" - w roku 1847 była w nim Poczta). Niedaleko od tego budynku była kuźnia i budynek dla kowali.
Starsi mieszkańcy Brzeska zapewne pamiętają, że jeszcze na początku lat 60. ubiegłego stulecia, w miejscu gdzie stał kiedyś dwór, można było widzieć wystające z ziemi ceglane piwnice.
Budynek oficyny opisany w omawianej Inwentaryzacji, został w latach późniejszych rozbudowany i nadbudowany. Mieścił się tam posterunek żandarmerii a później czteroklasowa szkoła podstawowa i mieszkanie dla nauczyciela. Budynek ten został ostatecznie zburzony w 2008 roku. W latach PRLu mieściła się w nim klasy szkolne i Harcówka Hufca Brzesko.
Jan Burlikowski w Kronikach Miasta pisząc o brzeskich karczmach wymienia między innymi i takie, które mogły wg. omawianego Inwentarza należeć do Wilhelma Żeleńskiego.
Jedna z nich to była to, z dużym prawdopodobieństwem austeria opisana w dokumentach spadkowych po Wilhelmie Żeleńskim. Karczma opisana przez Jana Burlikowskiego słowami: "Nawet najstarsi ludzie w Brzesku nie pamiętają, ale przekazują zasłyszaną informację, że w Brzesku była jeszcze jedna karczma - zajazd u wlotu do Brzeska od strony Tarnowa. Dziś ludzie nazywają to miejsce "Bajówka", jako że zabudowania po tej karczmie należały do p. Baja. Przed wojną prowadził tam coś w rodzaju baru niejaki Wadowski. Ostatni budynek, stodoła, został rozebrany po II wojnie światowej, a cały plac włączono do podwórza szkolnego." - to właśnie austeria (zajazd), która stała obok dworu Żeleńskiego, zaznaczona także przeze mnie na powyżej zamieszczonym planie i opisana dokładnie w Inwentaryzacji [3]. Zresztą w innym miejscu Jan Burlikowski pisze jeszcze dokładniej o tm zajeździe: "Pierwsza karczma znajdowała się u wlotu do Brzeska od strony wschodniej, w miejscu, gdzie dziś jest boisko szkolne. Główny budynek był murowany. Obok znajdowały się budynki gospodarcze: dwa murowane i dwa drewniane. W jednym budynku drewnianym, który przetrwał do lat sześćdziesiątych po II wojnie światowej, była stajnia zajezdna"
Zajazd ten i jedna stajnia są widoczne także na planie miasta z roku 1884. Z pozostałych budynków należących do Żeleńskich, widocznych na mapie z 1847, widać jeszcze "oficynę" , "dom kowali", kuźnię z komórką.Na marginesie chciałem zwrócić uwagę czytelnikom, że na obu planach rzeka Uszwica ma inny przebieg, jako, że w latach 80. XIX wieku koryto jej zostało uregulowane. "Przekopano Usznicę w miejscu najbardziej do tego odpowiednim, odsuwając niebezpieczeństwo powodzi zagrażające domom przy Trakcie Cesarskim." [2]
Fragment Planu Brzeska z 1884 r,. który przekazałem w 2002 r.do PiMBP w Brzesku
(zobacz cały Plan »)
Zajazd opisany w Inwentaryzacji jako "Domu pańskiego murowańcem zwanym" to może być budynek stojący kiedyś w Rynku, o którym J. Burlikowski pisał tak: W Brzesku istniał w tym czasie dom, w którym prowadzono propinacyjną sprzedaż i spożycie gorzałki, zwanej też okowitą. Znajdował się on w rynku, tam, gdzie dziś ma siedzibę Narodowy Bank Polski. Nie jest to jednak dokładnie ten sam budynek, gdyż właściwy spłonął podczas wielkiego pożaru miasta w roku 1904. (...) O tym, że była tam propinacyjna sprzedaż gorzałki, świadczy zapis w Księdze uchwał Rady Gminnej Miasta Brzeska, gdzie nazwano ten dom "propinacyjnym". Ta najbardziej okazała w Brzesku kamienica miała też nazwę "Murowaniec", o czym też wspomina się w Księdze uchwał Rady Gminnej."
Wilhelm Żeleński był właścicielem także trzeciego zajazdu opisanego w Inwentaryzacji jako "Austeria druga", Budynek ten mógł być w miejscu gdzie kiedyś był sklep "Gosposia" (ul. Głowackiego 16).
Duży problem mam z budynkiem Starostwa i gruntem na którym stoi (działka nr 80) - obecnie parking i budynek Urzędu Miasta i Powiatu oraz z działką obok (nr 79), na której obecnie stoi Gimnazjum (Szkoła Podstawowa) nr1. Trudno z opisu zamieszczonego w omawianej "Inwentaryzacji" wydedukować, czy należały one do majątku Żeleńskich czy nie? Dlatego też to, że na działce nr 80 mogła stać wcześniej cegielnia jest tylko moim przypuszczeniem. Równie dobrze cegielnia mogła być na działce nr 76 (pomiędzy Browarem i "Młynówką")
Patrząc na stare zdjęcie Starostwa można dojść do wniosku, że był to wcześniej budynek mieszkalny. Jan Burlikowski pisze nawet o budynku dworskim [2]. Pytanie tylko czyj był ten Dwór i kto go postawił?
Budynek Starostwa w Brzesku
(budynek zburzono w 1964r - obecnie jest tu parking przed Urzędem Gminy i Miasta Brzesko)
(fot. Jan Burlikowski [2])
Może właścicielem tej działki i budynku był hr Kryspin Żeleński? Jan Burlikowski cytuje historię opisaną przez Brandstaettera, jak to Kryspin chciał budować dwór na przeciwko cmentarza żydowskiego. Z opowieści wynika, że kupił już materiał ale dworu nie wybudował bo umarł a jego żona zrezygnowała ze zburzenia tego cmentarza.
W zachowanych księgach wieczystych z 1847 r jako właścicieli działki i budynku wymienia się Dr Stanisława Rigłockiego(1/2) i jego żonę Jadwigę (1/2). Następni właściciele to Samuel Loeffelholtz (1/4) i jego synowie Choja (1/4), David (1/4) i Gora (1/4) - handlowali drzewem i materiałami budowlanymi. Wpis ten później był zmieniony na Loeffelholtz David (1/2) i Loeffelholtz Hirsh 1/2. Od tych ostatnich, działkę i budynek wykupił Skarb Państwa rzeczypospolitej. Niestety nie ma podanych żadnych dat. Jak widać pierwszym według zachowanych dokumentów właścicielem (budowniczym?) był dr Stanisław Rigłocki. Dalej do wyjaśnienia zostaje od kogo i kiedy kupił tą działkę a może i budynek. Może w przyszłości jakiś historyk hobbysta pomoże rozwiązać tą zagadkę.
Poza obszarem gospodarstwa, przedstawionym powyżej, Wilhelm Żeleński, zgodnie z zamieszczonym poniżej opisem, był właścicielem także dwóch placów (jeden - "na którym dom sp. Bergerów małżonków stał" a drugi "między sklepami i domem Stanisława Janiszewskiego") i kolejnego "Domu pańskiego" ("między palarnią Joska Weiskircha i Syrla Gellermanna") oraz "Stajni dla koni wojskowych" (między domami Franciszka Strzeleckiego i Dawia). Niestety na podstawie podanego opisu nie byłem w stanie zlokalizować tych budynków i placów na mapie.
Zachęcam wszystkich do zapoznania się fragmentem Inwentaryzacji spadkowej, zamieszczonej poniżej, opisującej budynki Wilhelma Żeleńskiego w Brzesku.
Zbigniew Stós
[1] Herbarz M.J. Minakowskiego, Genealogia potomków Sejmu Wielkiego
[2] Jan Burlikowski, Kronika Miasta Brzeska 1385-1944
[3] Magdalena Smolska-Kwinta "Inwentarz Ekonomiczny Dóbr państwa Brzesko z przyległościami wsi Brzezowca i Słotwiny Z okazji śmierci ś.p. Wilhelma Hrabi Żeleńskiego Połowy tychże dóbr właściciela Dla wykazania rzeczywistego stanu majątku po wspomnianym Hrabi Żeleńskim pozostałego" z dnia 28 Kwietnia 1832.
[4] Brzesko, Dzieje miasta i regionu, Opracowanie zbiorowe pod redakcją F.Kiryka i J.Lacha,
[5] "Wspomnienia lat ubiegłych, by Stanisław Wojciech Nepomucen Goczałkowski, oficer I. Pułku Ułanów", Kraków 1862
[6] K. Barbara Serwin "Słotwińska Pani. Historia Parafii Brzesko-Słotwina", Brzesko, 2106
Inwentarz Ekonomiczny
Dóbr państwa Brzesko z przyległościami wsi Brzezowca i Słotwiny
Z okazji śmierci ś.p. Wilhelma Hrabi Żeleńskiego
Połowy tychże dóbr właściciela
Dla wykazania rzeczywistego stanu majątku po wspomnianym Hrabi Żeleńskim pozostałego.
Z rozporządzenia Ces.Król. Sądu Szlacheckiego w Tarnowie z dnia 28 Kwietnia 1832
N. 2258, tudzież z d.5 Maja 1832 N.5213 wydanego; z urzędu Ces. Król. Komorniczego na gruncie tychże dóbr spisany.
Inwentarz znajduje się w ANK, w zespole Forum Nobilium Tarnoviense, w dziale cuccessionalia , pod sygnaturą 4061, która dotyczy sprawy spadkowej po zmarłym Wilhelmie Żeleńskim. Cała sprawa sądowa zawiera dziś 1002 akta i jest zawarta w dwóch fascykułach, pod tą samą sygnaturą.
Inwentarz dóbr brzeskich został spisany odręcznie i znajduje się na kartach od 699 do 726.
Zastosowałam transkrypcję fonetyczną, zmieniając zapis pojedynczych słów np. iest – jest, ieden – jeden, ciesielskiey – ciesielskiej, zmiany te w żaden sposób nie wpływają na rozumienie tekstu tak w całości jak i fragmentarycznie.
Magdalena Smolska-Kwinta
Przeczytaj także: M. Smolska-Kwinta, Zb. Stós "Testament Wilhelma hr. Żeleńskiego"
|