Marian Stolarczyk Cmentarz wojenny w Dziekanowie – Sterkowcu /Jego powstanie i dzieje/

dr Marian Stolarczyk

Cmentarz wojenny w Dziekanowie – Sterkowcu /Jego powstanie i dzieje/

Na północ od linii kolejowej łączącej Brzesko –Okocim ze Sterkowcem, a więc 53 km na wschód od Krakowa, rozciąga się las szczepanowski. Jego północno-wschodnia część zajmuje pola dawnej wsi Dziekanów.

Komisja Ustalania Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych przy Urzędzie Rady Ministrów, stwierdziła, ze część wsi Sterkowiec położona w pobliżu Szczepanowa nazywa się Dziekanów.[1]

Natomiast Władysław Lubaś wyjaśnił, ze Dziekanów jako wieś, znany był już w 1388 roku. „Dziekanów, dawniej był wsią noszącą nazwę Dziekanowo lub Dziekanowice, a obecnie należy do Sterkowca w powiecie brzeskim".[2]

Do obszaru wioski należały również niwy, które dzisiaj są porośnięte młodym lasem sosnowym z domieszką drzew liściastych, wśród nich znajduje się cmentarz wojenny z 1915 roku. Dodać wypada, że księgi parafialne Szczepanowa, dla wsi Sterkowiec noszą jeszcze do dzisiaj nazwę wsi z drugiej połowy XIX wieku tj. Styrkowiec – Dziekanów.[3] Również starsi mieszkańcy tejże miejscowości używają w potocznej mowie starej nazwy wsi Dziekanów.[4] Wreszcie na mapach wojskowych z początku XX wieku /austriacko-węgierskich i niemieckich/ obok nazwy Sterkowiec widnieje nazwa wsi Dziekanów. Według tego źródła wieś dziekanów obejmowała obszar pomiędzy Sterkowcem, a Szczepanowem.[5] To wszystko pozwala nam stwierdzić, że cmentarz wojenny oznaczony przez mjr Rudolfa Brocha cyfrą 279 znajduje się we wsi Sterkowiec.[6]

Ponieważ mjr Broch i kpt. Hans Hauptmann w czasie pierwszej wojny światowej posługiwali się takimi mapami, dlatego w ich albumie cmentarz wojenny nr 279 został umieszczony na niwach Dziekanowa, zresztą wówczas nie zalesionych, a nie w Sterkowcu.[7]

Dzisiaj cmentarz jest zupełnie zniszczony, ślady mogił zatarte, krzyż zniszczony.

Z nagrobków zachował się tylko jeden postawiony na mogile żołnierzy rosyjskich oraz część nagrobka na mogile nieznanego porucznika wojsk austriacko-węgierskich. To samo dotyczy zdewastowanego ogrodzenia, tylko częściowo zachowanego. Potrzebne więc są szybkiego działania renowacyjne, aby cmentarz który posiadał nawet pewne walory artystyczne mógł odzyskać dawne piękno.

Starając się odpowiedzieć na pytanie jak doszło do jego powstania i kto na nim został pochowany, należało przeprowadzić kwerendę biblioteczna i archiwalną, oraz poznać przebieg działań wojennych między Bogumiłowicami n/Dunajcem aż do Brzeska, czyli szereg potyczek stoczonych wzdłuż szlaku kolejowego łączącego Tarnów z Brzeskiem.

Niestety problematyka I wojny światowej nie jest jeszcze w pełni znana. Stosunkowo dobrze są opracowane ważniejsze bitwy galicyjskie, walki legionów, sylwetki wyższych dowódców. Politycy i generałowie również pozostawili sporą ilość pamiętników.[8] Pierwsi sięgnęli po pióro Austriacy; ich państwo wojnę przegrało, a po niej zostało zdegradowane do rzędu kraju małego. Na polach bitew, daleko od rodzinnych stron pozostały groby żołnierskie. Społeczeństwo pytało o sens działań wojennych, a rodziny o losy najbliższych. Takie same problemy nurtowały naród niemiecki, wegierski i polski.

Odpowiedzią były liczne publikacje, a m.in. H.v.Kuhla,[9] H. Schwartego,[10] A.Arza/v. Straussenburga/[11] oraz niezastąpiona „öseterreich – Ungarns letzer Kriese 1914-1918".[12] W dziełach tych znajduje się wiele informacji na temat organizacji poszczególnych armii, dywizji, korpusów i brygad. Nieco później do szerokiej problematyki działań wojennych sięgnęli również Polacy, ale szczegółowo interesowały ich dzieje Legionów. Praca J. Dąbrowskiego poświęcona tej wojnie światowej pozostaje w literaturze polskiej dziełem najważniejszym.[13] Dla dziejów cmentarza w Sterkowcu ważne będą również inne liczne prace.^[14]

Z badań archiwalnych należało najpierw sięgnąć do archiwów parafialnych pobliskich miejscowości. W archiwum parafii Szczepanów w Liber Mortuorum villa Szczepanów, ówczesny ks. proboszcz odnotował., że „diebus 19-22 Nowembris erat in Szczepanów prelimum intermiles C.K. Austriae et Rusiae, et multi ceciderent". [15]

Rzecz charakterystyczna, że o wspominanej bitwie nie było żadnej wzmianki w Liber Mortuorum villa Styrkowiec – Dziekanów.[16] Natomiast mieszkańcy Sterkowca opowiadali o toczących się walkach w ich wsi, na przedpolach której znajdowała się linia okopów. Zresztą w wyniku tych starć wioska został spalona.

W księdze zmarłych wsi Szczepanów znalazło się również kilkanaście nazwisk żołnierzy poległych w tych walkach, ale na cmentarzu parafialnym w Szczepanowie również znajdują się mogiły żołnierskie z pierwszej wojny światowej. Wspomniana informacja mogła więc dotyczyć zarówno Szczepanowa jak i Sterkowca.

Tylko dalsze badania i nowe źródła mogły przynieść odpowiedź na te wątpliwości. Pewien snop światła rzucił na całą sprawę wywiad, jaki autor przeprowadził z nieżyjącym już proboszczem parafii Szczepanów podczas kwerendy terenowej związanej z historią powiatu brzeskiego w czasie II wojny światowej. Z tamtej rozmowy wynikało, że odnotowane nazwiska żołnierzy w księdze zmarłych wsi Szczepanów dotyczą poległych w Sterkowcu – Dziekanowie.

Dalsze poszukiwania przeprowadzone w Archiwum Państwowym w Krakowie potwierdziły tą wiadomość i pozwoliły zweryfikować listę żołnierzy pochowanych na cmentarzu wojennym nr 279. Zachowana korespondencja C. i K. Komendy Wojskowej w Krakowie Oddział Grobów Wojennych /K. u K. Militärkommando Krakau. Kriegsgränbteilung/ 1914/1916-1918/ zawierała nowe dane na temat cmentarza wojennego w Sterkowcu Dziekanowie. W tym archiwum znajduje się również część akt sporządzonych po zmarłych żołnierzach, które zostały przekazane do Krakowa przez C.K. Komendę Wojskową z Lwowa /z siedzibą w Morawskiej Ostrawie /, a dotyczą one lat 1917-1918.[17]

Najważniejsze dokumenty dotyczące tego cmentarza spoczywają w pliku akt G.W. 36. Są tam plany cmentarza z rozmieszczeniem kwater poległych i wykazem ilości poległych żołnierzy. Wymienione nazwiska pokrywają się z nazwiskami poległych zamieszczonymi w księdze zmarłych wioski Szczepanów. W dalszych wiązkach tego zespołu zachowały się pamiątki ikonograficzne cmentarza/zdjęcia, szkice/. Natomiast klisze fotograficzne tego i innych cmentarzy wojennych z obszaru b. powiatu brzeskiego zaginęły.[18]

W listopadzie 1915 r. Ministerstwo Wojny monarchii Austro-Węgierskiej powołało na terenach znajdujących się na zapleczu wojennym IX Oddział Budowy Grobów Wojennych. Jeden z nich powstał w Krakowie. Na interesującym nas terenie działał krakowski oddział. Jego pracami kierował mjr Rudolf Broch, autor pięknego albumu grobów wojennych z I wojny światowej. Kapitanowie Ludwik Brixel i Hans Hauptmann byli jego współpracownikami i podkomendnymi.[19]

W Tarnowie mieścił się siedziba Komendy porządkowania pól bitewnych, której podlegał Oddział porządkowania pól bitewnych w Brzesku. Ta ostatnią placówką kierował kpt. Karol Schölich. Właśnie ten oddział porządkował pole bitewne w Sterkowcu-Dziekanowie i Szczepanowie. Starano się wówczas zidentyfikować ekschumowane z płytkich grobów zwłoki żołnierzy austriackich i rosyjskich. W wielu jednak wypadkach był to trud daremny, ponieważ znaczki rozpoznawcze zabrali żołnierze rosyjscy/taki był zwyczaj w obu zresztą armiach/. Właśnie dlatego wielu poległych żołnierzy nie udało się nigdy zidentyfikować. Z takimi poległymi mamy również do czynienia na wspomnianym cmentarzu.

Oddział VIII/Brzesko/ porządkowania pól bitewnych, zakończył prace budowlane na cmentarzach wojennych w 1916 r.

Cmentarz w Sterkowcu – Dziekanowie został wybudowany w 1915 roku. W czasie prac starano się uzupełnić ewidencję poległych. Przeglądano listy poległych i zaginionych konfrontując je z listami rannych. W wielu jednak wypadkach nie udało się niczego ustalić poza przynależnością państwowa. Grupa ewidencyjna sporządziła opisy poszczególnych zwłok.

Obok Okręgów porządkowania pól bitewnych działały również Okręgi projektowania cmentarzy wojennych. Głównym architektem VIII Okręgu był do 26 IV 1917 r. por. Robert Motka. On opracował m.in. projekt cmentarza wojennego w Sterkowcu.[21]

Po zakończeniu pierwszej wojny światowej pojawił się problem opieki nad cmentarzami wojennymi. Już 3 XII 1918 r. przejęła te sprawy Komenda Wojskowa w Krakowie, powierzając je Oddziałowi Grobów wojskowych. Od 19 II 1919 r. cmentarze wojenne znalazły się pod patronatem Zarządu Budownictwa Wojskowego jako Wojskowego Urzędu Opieki nad Grobami wojennymi.

Po drugiej wojnie światowej zapomniano o ofiarach zmagań wojennych z 1914-1918. Nie sprzyjały opiece nad cmentarzami wojennymi z tamtego okresu czasu „niemieckie” napisy i tabliczki nagrobkowe. Często padały one ofiarą bezmyślności i głupoty. Nie zdawano sobie sprawy, że na tych cmentarzach spoczywają zwłoki żołnierzy austriackich i węgierskich, ale również Polaków, Ukraińców, Słowaków czy Czechów. Brak konserwacji również zrobił swoje.

Od 1984 r. cmentarzami wojennymi w Polsce interesuje się austriacka organizacja Czarny Krzyż. Tworzą się również kręgi ludzi dobrej woli, którym nie są obojętne piękne cmentarze z dawnych lat. Pamiątki wspólnych losów Austriaków, Polaków, Ukraińców, Słowaków Czechów i Jugosłowian.[22]

Aby mówić o cmentarzach wojennych z lat 1914-1918 należy sięgnąć do historiografii z tamtych lat. Należy zająć się działaniami wojennymi, które rozpoczeły się 28 lipca 1914 roku, a 6 sierpnia przybrały charakter wojny europejskiej. Od momentu rozpoczęcia działań wojennych wiadomym było, że jednym z głównych teatrów wojny będzie Galicja.

Dla naszych rozważań nad dziejami cmentarza w Sterkowcu – Dziekanowie szczególne znaczenie mają losy III i IV armii austriackiej oraz III armii rosyjskiej.[23]

III armia austriacko-węgierska dowodzona przez gen. Rudolfa Brudermana, składała się z XI korpusu lwowskiego, którego większość żołnierzy rekrutowano w Galicji Wschodniej, oraz XIV korpusu tyrolskiego w dużej części złożonego z Austriaków. W składzie pierwszego z tych korpusów walczyła 11 DP/dywizja piechoty/ 30 DP, 43 DP, 35 i 93 BL/brygada landszturmu/, 11 BM /brygada marszowa/ oraz 4 i 8 DK/dywizja kawalerii/. Natomiast XIV korpus tworzyły: 3, 44 i 8 DP, 88 BS /brygada strzelców cesarskich/, 108 BL i 14 BM.[24]

IV armia gen. Moritza v. Affenberga dzieliła się na cztery korpusy /II, VI, IX, XVII/. W II korpusie była 4 i 25 DP i 13DS VI tworzyły 15, 27 DP i 39 DP honwed. IX korpus składał się z 10 DP i 26 DS., a XVII z 19 DP, 2, 6 i 9 BM oraz 6 DK.[25]

W przededniu rozpoczęcia walk wioska Sterkowiec-Dziekanów znajdowała się w pasie operacyjnym I armii austriacko-węgierskiej, ale po walkach pod Lwowem i na przeprawach na Dunajcu znalazły się tutaj jednostki III armii austriacko-węgierskiej. Ta ostatnia armia po wypowiedzeniu wojny została skoncentrowana na pozycjach obronnych na wschód od Lwowa. Natomiast I i IV zaatakowały wroga w Królestwie Polskim dochodząc do Frompola, Lublina i Chełma, ale nie zdołały przełamać obrony rosyjskiej. Tymczasem III armia rosyjska, z której później na terenach Biadolin, Sterkowca i Szczepanowa walczył 19, 203 i 295 pułk piechoty, uderzyła na pozycje austro-węgierskie na wschód od Lwowa. Po bitwach pod Złoczowem, Brodami i Rawą Ruską siły Monarchii habsburskiej opuściły Lwów i utraciły zdobytą na początku wojny część Lubelszczyzny. Austriacy ścigani przez Rosjan nie zdołali utrzymać pozycji na Sanie.

W tym momencie niebezpieczeństwa zniszczenia sił austro-węgierskich było tak duże, że 14 listopada 1914 r. ogłoszono stan wojenny w Krakowie. Wcześniej tj. 26 września 1914 r. został otoczony Przemyśl, ale siły austriacko-węgierskie po podjętej 1 października kontrofensywie zdołały go odblokować. 27 października Rosjanie rozpoczęli nową ofensywę. Tydzień później ponownie otoczyli Przemyśl, aby go zdobyć w następnym roku. Ofensywa ta przełamala również front na Dunajcu, a oddziały carskie dotarły aż do Wieliczki (11 listopada).[26]

17 XI siły austro-węgierskie przeszły do działań zaczepnych na północ od Krakowa. Miedzy Wisłą a Beskidami ciągle jeszcze bił się z wojskami rosyjskimi XI korpus lwowski. Zacięte walki trwały wzdłuż linii kolejowej Tarnów-Bochnia. Po przełamaniu obrony na Dunajcu, kolejna linia okopów znajdowała się nad Uszwicą, przechodząc przez Sterkowiec-Dziekanów.

Korpus lwowski mimo poniesionych strat i sporadycznych buntów w jego szeregach, usiłował powstrzymać wroga w Biadolinach, Sterkowcu, Dziekanowie, Szczepanowie i Przyborowie. Sterkowiec został zniszcozny przez wojska rosyjskie.[27] Wielu żołnierzy z obu armii zginęło; świadczą o tym liczne cmentarze. W Sterkowcu walczyły 95 pp z Czortkowa, 55 pp z Brzeżan, 20 pp honwed oraz jednostki tyrolskie. Austriacy zostali zmuszeni do opuszczenia tych pozycji, wycofali się również z Brzeska do którego juz 21 listopada przybyło naczelne dowództwo III armii rosyjskiej instalując się w pałacu Goetla w Okocimiu. Gen. Radko Dimitriev przebywał w nim d o15 XII.

Część poległych żołnierzy austriackich pochowali Rosjanie w płytkich grobach. Inni byli grzebani po walce przez miejscową ludność. W Sterkowcu 20 i 21 XI zginęli: Wasyl Czorny, Antoni Iwasiuk, Michał Dietmar, Mikołaj Iwanoczka, Bazyli Fijałkowski, Iwan Cwirenko, Aleksy Makryński, Mikołaj Czwil, Daniło Himiszyn, Jan Dejkata, Marek Kwiatkowski, Gold Dzimerff, Józef Przybyło, Jan Choryszyn, PawełKowałyk, Władysław Kriłyk.[28] 22 listopada polegli m.in. Mikołaj Gojman Makowski, Paweł Derewnoczuk, Paweł Tynkow, Adam Bodnar, Michał Szpak i Metody Ogrodnik. Księga zmarłych parafii Szczepanów wymienia jeszcze Jana Czornego i Józefa Isztrigen /20 pp/.[29] Wszyscy polegli poza Bandurskim /55 pp/ (nazwiska tego nie ma na licie - chyba chodzi o Bodnara (?) - przypis Z.Stós), służyli w 95 pp z Czortkowa. Natomiast 55 pp stacjonował w Brzeżanach.[30]

Na cmentarzu wojennym w Sterkowcu-Dziekanowie zostali ponadto pochowani: 1 porucznik o nieustalonym nazwisku z 55 pp.[31] oraz chorąży i feldfebel.[32] W mogiłach zbiorowych spoczywa 47 nieznanych żołnierzy austriackich oraz 40 żołnierzy rosyjskich.[33]

Dopiero po bitwach pod Limanowa i Łapanowem oddziały austro-wegierskie powróciły w ten rejon. Brzesko zostało zajęte po 15 XII 1914, a front ponownie zatrzymał się na Dunajcu.

Do tego czasu pozostawieni na polu bitwy żołnierze austriaccy zostali pochowani przez miejscowych rolników/Franciszka Bujaka i Jana Zacharę/.[34] W 1915 roku przystąpiono do budowy cmentarza wojennego, wtedy tez poległych ekshumowano z płytkich grobów starając się przeprowadzić dodatkową identyfikację zwłok.

Losy cmentarza w latach 1918 – 1984 nie są dobrze znane. Miejscowi rolnicy wspominają o pracach renowacyjnych, ale nie umieją ustalić kiedy miały one miejsce. Podjęty wysiłek odnalezienia dokumentów dotyczących tej sprawy, jak dotychczas nie dał rezultatów, chociaż jak się wydaje zdjęcie cmentarza po renowacji znajduje się w Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Krakowie.[35] Kwerenda przeprowadzona w Archiwum Państwowy MW Bochni nie dała pomyślnego wyniku. Kierownik tego archiwum Jan Katra w miesiącu sierpniu przebywał na urlopie, a odpowiedzialny pracownik archiwalny z kolei we wrześniu uczestniczył w wycieczce zagranicznej – stąd można spodziewać się pobieżnej kwerendy archiwalnej.

Cmentarz wojskowy nr 279 w Dziekanowie /wykaz pochowanych żołnierzy/

1.	Przybyło Józef	20 11 1914	Grób nr 1
2.	Choryszyn Jan	20 11 1914	Grób nr 2
3.	Kowałyk Paul	22 11 1914	Grób nr 3
4.	Kriłyk Władysław	21 11 1914	Grób nr 7
5.	Czorny Wasyl	20/21 11 1914	Grób nr 8
6.	Iwasiuk Antoni	20/21 11 1914	Grób nr 8
7.	Ditmar Michał	20/21 11 1914	Grób nr 8
8.	Iwanoczka Mikołaj	20/21 11 1914	Grób nr 8
9.	Fijałkowski Bazyli	20/21 11 1914	Grób nr 8
10.	Cwirenko Iwan	20/21 11 1914	Grób nr 8
11.	Makryński Aleksy	20/21 11 1914	Grób nr 8
12.	Czwil Mikołaj	20/21 11 1914	Grób nr 8
13.	Homiszyn Daniło	20/21 11 1914	Grób nr 8
14.	Dejkata Jan	20/21 11 1914	Grób nr 8
15.	Kwiatkowski Marek	20/21 11 1914	Grób nr 8
16.	Dzimmerff Gold	20/21 11 1914	Grób nr 8
17.	Makowski Mikołaj Gojman	20/21 11 1914	Grób nr 8
18.	Derewneczuk Paweł	20/21 11 1914	Grób nr 8
19.	Tymkow Paweł	20/21 11 1914	Grób nr 8
20.	Bodnar Adam	20/21 11 1914	Grób nr 8
21.	Szpak Michał	20/21 11 1914	Grób nr 8
22.	Ogrodnik Metody	20/21 11 1914	Grób nr 8
23.	Czorny Jan	?	?
24.	Isztrigen Józef	?	?

- nazwiska pozostałych. 35 żołnierzy pochowanych w Grobie nr 8. są nieznane,

- zbiorowa mogiła żołnierzy rosyjskich / 40/ - nazwiska nieznane / Grób nr 4 /

- zbiorowa mogiła 50 żołnierzy austriackich - nazwiska nieznane / Grób nr 9/

- oficer - nazwisko nieznane / Grób nr 5 /

- chorąży - nazwisko nieznane / Grób nr 6/

Piśmiennictwo.

[1] Urzędowe nazwy miejscowości i obiektów fizjograficznych. Powiat brzeski, Warszawa 1964, s.24 i 48.

[2] W. Lubaś, Nazwy miejscowe południowej części dawnego województwa krakowskiego, Wrocław-Warszawa-Kraków 1968, s.45.

[3] Liber Mortuorum villa Styrkowiec – Dziekanów ab anno 1872, t II. Archiwum parafii Szczepanów.

[4] Autor przeprowadził wywiad z mieszkańcami Sterkowca m.in. ob. Stanisławem Urbańskim i Stanisławem Piechem.

[5] Deutsche Heereskarte. Truppenaugabe nr 1 v. IV, 44 Tarnów, Anschluss Grossblat nr 382.

[6] Rudolf Broch i Nans Hauptmann, Die Westgalizischen Heldengraber aus den Jahren des Weltkrieges 1914-1915, Wien 1918, s. 327.

[7] Tamże.

[8] M. v. Auffenberg – Komarow, Aus Ősterreicher – Ungarns Teilnahme am Weltkriege. Berlin-Wien 1920,;E. Conrad v Hőtzendorf Aus meiner Dienstzeit 1906-1918, Wien 1921.; Józef Freiherr Roth v. Limanowa, Die Schlacht von Limanowa-Łapanów, December 1914, Insbruck 1914; A. Arz/ v. Straussenburg, Geschichte des Grosen Kriges 1914-1918, Wien-Leipzig 1924; T. Pawlik Bitwa pdo Lwowem, Warszawa 1932, Tamże Działania osłonowe w Małopolsce Wschodniej w sierpniu 1914, Warszawa 1930.; J. Kleeberg, Geneza bitwy pod Gorlicami,wyd. "Bellona",R.1930 t XXXV; H v Francis, Gorlice. Der Karpatendurchbruch und die Befreitung von Galizien, Leipciz 1922.

[9] H.v.Kuhl, Der deutsche Generalstab in Vorbereitung und Durcchfuhrung des Weltkrieges, Berlin 1920.

[10] M. Schwarte, Der gross Krieg 1914-1918, Berlin 1921.

[11] A.Arz, op.cit.

[12] Wien 1898-1903.

[13] Dąbrowski, Wielka wojna 1914-1918 t. I i II, Kraków 1937.

[14] J. Cięcielewicz,Rosyjski plan wojny z Niemcami i Austrią opracowany w 1912 i 1913 r. /wg. "Bellona".R.1922 z.1./

[15] Archiwum parafii Szczepanów /dalej A.SZ./k.33.

[16] A.Sz.

[17] D. Długopolska, Inwentarz Wojskowego Urzędu Opieki nad Grobami wojennymi Okręgu Korpusu nr.5 w Krakowie /1914/1916-1922/, Kraków 1961 /Maszynopis/. Wojewódzkie Archiwum Państwowe /WAP-Kraków/ Oddzial przy ul. Grodzkiej. Por. K. Garduła, L.Ogórek, Śladami I wokny światowej między Rabą a Dunajcem. Kraków 1988 s.52.

[18] Wykaz cmentarzy wojennych z czasów wojny światowej /1914-1918/ położonych na obszarze powiatu sądowego Brzesko. WAP-Kraków GW-36.,GW-61 i GW-62 /Zagineły GW-63/.

[19] R. Broch i N. Hauptmann, Die Westgalizischen..., Por. WAT-Kraków

Wykaz poległych i zmarłych żołnierzy i jeńców oraz plany cmentarzy wojennych w powiecie Brzesko. Zespół GW-36. Korespondencja C. i K. Komendy Wojskowej w Krakowie Oddział Grobów Wojennych /K.U.K. Militärkommando Krakau Kriegsgräbteilung /1914/1916-1918 WAP-Kraków, Zespół GW-1,2,3,4,5,6,7,8 oraz GW-22,23,24.

[20] K. Garduła, L. Ogórek, Śladami I wojny... s. 40 - 51.

[21] R. Broch i N. Hauptmann, Die Wesrgalizischen.... ; K. Garduła, L. Ogórek, Śladami I wojny... s. 49.

[22] Tamże.

[23] J. Dąbrowski, Wielka wojna ... s.152-153, M. Zagórniak, 1914-1918. Studia i szkice z dziejów I wojny światowej. Krzkow 1987 s.87-88. N. Gołowin, Iz historii kapmanii 1914 g. na russkom frontie. Galicyjska Bitwa. Paryż 1930, C. Cjemianow, Brusiłow, Moskwa 1980 s.103-146, G. E. Rothenberg, The Habsburg Army in the First World War 1914-1918, Wyd. R.A. Kann, B.K. Kiraly, P.S. Fichter, The Habsburg Empire in World War. New York 1977.

[24] Tamże str.55.

[25] M. Zagórniak, Działania wojenne w Polsce południowej 1914-1915. wyd. "Wojskowy Przeglad Historyczny" r.1972 nr. 2/61. Tamże 1914-1918 ... s.37.

[26] M. Zagórniak, Działania wojenne..., T. Nowakowski, Działania wojenne 1914-1915 na terenie Galicji. wyd. "Watra', r.1986 nr.7,

T. Pawlik, Bitwa pod Lwowem...; T. Pawlik, Tamże, Działania osłonowe w Małopolsce...; M. Schwarte, Der gross Krieg...

[27] K. Garduła, L. Ogórek, Śladami I wojny... s. 11- 21.

[28] WAP-Kraków, Zespół GW - 36.

[29] Liber Mortuorum... t. III. A.Sz.

[30] K. Garduła, L. Ogórek, Śladami I wojny... s. 61- 64.

[31] WAP-Kraków, Zespół GW - 36.

[32] Tamże.

[33] Tamże.

[34] Liber Mortuorum... A.Sz. k.33.

[35] WAP - Kraków, Zespół GW - 61.