dr inż. arch. Piotr Patoczka

 

Cmentarz wojenny nr 279 w lesie sterkowieckim

/Kriegefriedhof Dziekanów 1915/

Inwentaryzacja obiektu i wskazania rewaloryzacyjne

 

Spis treści: I. Opis stanu istniejącego II. Rekonstrukcje planu i urządzenia obiektu III. Wskazania rewaloryzacyjne IV. Podsumowanie Opis wg Broch Rudolf, Hauptmann Hans, Die Westgalizische Heldengräber Rysunki

 

I. Opis stanu istniejącego

 

 

Cmentarz ten zlokalizowany jest w lesie, w rejonie wsi Sterkowiec /dawniej Dziekanów/ opodal linii kolejowej z Krakowa do Brzeska. Dostęp do niego jest trudny, drogą leśną pomiędzy 7 a 8 obrębem, od linii kolejowej w kierunku północnym. Sam obiekt otoczony lasem ma plan trapezu o szerokości 17,60 – 22,40 m i długości 27,20 m. Oś główna skierowana na południe dzieli rzut na dwie symetryczne części.

 

 

Cmentarz /o pow. ok. 500 m²/ jest ogrodzony, a do jego wnętrza prowadzi niewielka bramka. Znajduje się ona w środku południowego przęsła, a tworzą ja dwa kamienno-betonowe pylony, na których zawieszono skrzydła bramne /z żeliwnych rur/. Strukturę ogrodzenia tworzą słupki kamienno-betonowe /prefabrykowane/ o dwu typach. Dziesięć wyższych nieco i grubszych rozstawionych jest w narożnikach i w toku ścian, pomiędzy nie wbudowano w równych odstępach /ok. 2,60 m/ cieńsze słupki pośrednie. Na tej konstrukcji zawieszono rygle drewnianych przęseł i sztachety płotu. Trzy przęsła są zniszczone /braki te zostały naprawione przez mieszkańców, niestety w sposób bardzo nieprofesjonalny – przypis K. Bogusz/, pozostałe oparły się na ziemi. Północno-zachodni słupek narożny został przewrócony i częściowo rozbity. Niektóre słupki są pochylone i uszkodzone. Pokrywają je mchy i porosty leśne.

            W środku cmentarza wzniesiono kamienno-betonowy cokół pod znacznej wielkości krzyż/nieistniejący, prawdopodobnie w 2002 lub 2003 roku osadzono na jego miejscu krzyż stalowy typowy dla mogił ziemnych na cmentarzu parafialnym w Szczepanowie / - przypis K. Bogusz/. Bryłą cokołu o wymiarach kubicznych ok. 2,60 x 2,60 x 2,80 m jest ukształtowana pomnikowo i ozdobiona tablicą /na niej krzyż, napis i data 1915; napis ten brzmi: UNS KAM DER FRIEDE EILIGER ALS EUCH/. W górnej części cokołu istnieje głębokie gniazdo w kształcie krzyża /dla osadzenie konstrukcji drewnianej/.

            Wzdłuż północnej, zachodniej i wschodniej granicy cmentarza uformowano zbiorowe mogiły ziemne. Każda z nich oznaczona jest dwoma nagrobkami. Tworzyły je żeliwne krzyże osadzone w kamienno-betonowych cokołach, na których, w owalnych wgłębieniach znajdowały się emaliowane tabliczki. Krzyże zostały zniszczone, na tabliczkach zachował się tylko jeden oryginalny napis /40 RUSS KRIEGER/. Nasypy grobów są prawie nieczytelne, w trzech miejscach okopane współcześnie prostokątne groby /?/.

 

            W środkowej części cmentarza, równolegle do północnej, zbiorowej mogiły, pomiędzy nią a cokołem krzyża zachowały się trzy nagrobki pojedynczych grobów oficerów austriackich. Żeliwne krzyże połamane, kamienno-betonowe cokoły częściowo zniszczone, napisy nie zachowały się /oprócz jednego, który się nie zachował dwa pozostałe są w mniejszym lub większym stopniu czytelne – środkowy w znacznym stopniu uszkodzonego przez rdze „Öst.ung. Fa..rich K.U.K.U.R. 95 † November 1914”, tabliczka z lewej strony  „1 Öst.ung. LEUTNANT K.U.K.U.R. 95 † November 1914”; dodatkowo fragmenty cokołów krzyży jakie pozostały na pomnikach zostały brutalnie wyłamane przez wandali „złomiarzy” – przypis K. Bogusz/.

 

Poniższe zdjęcia pochodzą z kopii dokumentacji opracowanej w 1989 r. i przedstawiają fragmenty oraz szczegóły nieistniejących już (w 2004 r.) krzyży - ukradzionych przez "złomiarzy" - przypis Z. Stós

 

We wnętrzu cmentarza rośnie pięć dębów oraz brzoza. Trudno wytłumaczyć nieregularne rozmieszczenie starych drzew. Trzy z nich tworzą linię prawie równoległą do osi głównej. Dwa dęby, w części wschodniej nie odpowiadają osiom kompozycji symetrycznej /rosły wcześniej – lub samosiejki przypis Z. Stós/. Oś wejścia i cokołu krzyża zamyka też dąb.

            Obecnie cały cmentarz jest zaniedbany, jego kompozycja jest nieczytelna, a otoczenie leśne wchłania stopniowo obiekt.

II. Rekonstrukcje planu i urządzenia obiektu

 

            W oparciu o szczegółową analizę stanu obecnego i posiadane opisy obiektu, jego oryginalny plan i zdjęcie, dokonano odtworzenie planu i uzupełnienia elementów kompozycji.

            Przyjęto, że linia ogrodzenia po usunięciu drewnianych przęseł i cieńszych słupków wyznaczona będzie żywopłotem. Natomiast forma i konstrukcja bramy zachowała się w całości. Trzy zbiorowe mogiły /nr 4, 8 i 9/ wzdłuż pn., zach. I wsch. granicy można dość dokładnie odtworzyć /przyjmując głębokość traktu 2.80 m odstęp od ogrodzenia ok. 70 cm, wys. pryzm 60 cm nad otaczający teren.

            Z opisu wiadomo, że istniało na cmentarza sześć pojedynczych mogił i ich układ odtworzono /w środkowym paśmie trzy oficerskie, w części zachodniej trzy pozostałe/.

            Proporcjonalnie do "ciężaru" cokołu zaprojektowano krzyż drewniany z blaszanym daszkiem, dążąc do zachowania proporcji ze zdjęcia archiwalnego.

            Nieznany jest dokładny plan ścieżek - można się tylko domyślać ich układu:

- od wejścia do krzyża środkowego,

- obejście wokół krzyża,

- dostęp do mogił zbiorowych,

- oraz do pojedynczych grobów.

Może też, jak na oryginalnym planie, całe wnętrze cmentarza, poza mogiłami, tworzyło zieloną podłogę, na której nie wyznaczono ścieżek.

III. Wskazania rewaloryzacyjne

 

            Studium cmentarze wojennego nr 279 w lesie sterkowieckim /Kriegerfriedhof Dziekanów 1915/ wskazuje na wartość tego obiektu i stanowi dokumentację pozwalającą na sformułowanie wniosku o konieczności wpisania go na listę zabytków objęcia ochroną konserwatorską, wiąże się z tym właściwe oznakowanie miejsca i wyposażenie go w tablicę informacyjną, powiązanie szlakiem turystycznym z najbliższą stacją kolejową i przystankami autobusowymi, jak też wskazane jest umieszczenie informacji w tych miejscach, wydanie kartki pocztowej /zdjęcie i plan/.

            Sam obiekt cmentarny wymaga gruntownej i pieczołowicie zaplanowanej konserwacji. Poprzedzić ją musi oczyszczenie terenu i wnętrza cmentarza i półtorametrowego pasa wokół ogrodzenie z samosiewnych drzewek i krzewów oraz skoszenie trawy, zgromadzenie luźno rozrzuconych krzyży i kamieni /zabezpieczenie ich w jednym miejscu/. Z kolei wskazany byłby demontaż drewnianych przęseł ogrodzenia, oczyszczenie kamienne-betonowych słupków, pylonów bramnych, cokołu krzyża i nagrobków,

            Następnie, na tak przygotowanym obiekcie będzie można dokonać niwelacji terenu w zakresie:

- wytrasowania ścieżek i placu /zakres tych prac określa rys. VI/,

- uformowania mogił ziemnych w kształcie pojedynczych i zbiorowych grobów /o wyraźnych krawędziach, spadku stoków 45° wysokości 30 cm nad poziom terenu/; wielkość i domniemany układ grobów przedstawiono na rys. VI,

- kolejnym etapem prac będzie zastąpienie drewnianych przęseł linią żywopłotu /gęsto sadzonego, w dwu rzędach co 20 cm/,

- należy też zabezpieczyć przeciwkorozyjnie skrzydła bramne,

- wskazane jest wykonanie i montaż drewnianego krzyża z blaszanym daszkiem /do gniazda w kamienne-betonowy cokole w środku cmentarza/,

- ponadto we wnętrzu cmentarza, dla oznaczenia trzech mogił zbiorczych znajduje się sześć znacznie zniszczonych nagrobków /typ A/ oręż sześć indywidualnych nagrobków /typ B/ - mało realne choć wskazane jest odtworzenie tych dzieł, a więc wykonanie matryc dwu różnych żeliwnych krzyży i w betonowanie ich w cokoły nagrobne, wykonanie emaliowanych tabliczek /obserwując działalność wandali „złomiarzy” warto pomyśleć o zastąpieniu krzyży żeliwnych drewnianymi – tak jak miało to miejsce na cmentarzu wojskowym nr 271 w Biadolinach – przypis K. Bogusz/,

- należy natomiast usunąć podmalowania napisów na tablicy kamiennej w centrum cmentarza,

- ważne jest w końcu posianie niskiej, gęstej trawy /wiechlina + kostrzewa/ na pryzmach ziemnych i wszelkich powierzchniach terenu,

- uniknąć należy wprowadzenia kwietników i jakichkolwiek ozdób niezgodnych z surowym charakterem wnętrza i otoczenia cmentarze wojennego,

- w końcu dla dalszej ochrony i konserwacji obiektu należy go powierzyć opiece harcerskiej.

 

IV. Podsumowanie.

 

            Zachowanie i przywrócenie jednego cmentarza wojennego ukrytego obecnie we wnętrzu leśnym i prawie zapomnianego przez okolicznych mieszkaniom miałoby znaczenie symboliczne. Spoczywa tam ponad stu żołnierzy różnych narodowości, austro-węgierskiej i wielkorosyjskiej armii, oficerów i szeregowców w bratnich mogiłach zwycięzców i zwyciężonych. Nie sposób już dziś rozwikłać, wyjaśnić idei projektantów i wykonawców tego dzieła - w krakowskiej pracowni spotkali się najwybitniejsi budowniczowie i architekci epoki skierowani tu losami wojennymi, wykonawcami ich projektów byli niewolnicy którzy raz swoim, raz obcym pomniki budowali... Jedno jest pewne to co pozostało na tym miejscu jest święte godne zachowania i ochrony dla nas i przyszłych pokoleń.

 

Kraków, 26 dnia, września 1989 roku.

---

 

Wg Broch Rudolf, Hauptmann Hans, Die Westgalizische Heldengräber, Wien 1918, s. 527

 

 

 

            Opis ten zawiera szereg istotnych informacji o obiekcie przydatnych dla rekonstrukcji jego kompozycji pierwotnej:

a/ cmentarz nr 279, cmentarz wojskowy Dziekanów /obecnie w sterkowieckim lesie/,

b/ dostępny od linii kolejowej Kraków-Biadoliny,

c/ dostępny od drogi w kierunku zachodnim naprzeciw Szczepanowa na wysokości 245 m oraz w kierunku południowo-wschodnim od Dziekanowa,

d/ dane o wykonaniu budowy:

- żywopłotowe ogrodzenie pomiędzy filarami /obecnie drewn./

- główne wejście /portal bramny z betonu, z drewn. drzwiami /obecnie żeliwne, 3 rur/

- duży, drewn. krzyż na podstawie betonowej /obecnie nie zachował się krzyż prawdopodobnie w 2002 lub 2003 roku osadzono na jego miejscu krzyż stalowy typowy dla mogił ziemnych na cmentarzu parafialnym w Szczepanowie - przypis K. Bogusz / i

- odlewane krzyże nagrobne z tabliczkami emaliowanymi

e/ grobów pojedynczych 6, zbiorowych 3, numery grobów 1-9.

 

            Dane te potwierdzają materiały archiwalne udostępnione przez Archiwum Państwowe w Krakowie, ul. Grodzka 54, Oddz. I Sekcja 5; Inwentarz Akt Wojskowych Urzędu Opieki nad Grobami Wojennymi. Okręgu Korpusu Nr V w Krakowie /1914-1918-1922/;

- gdzie pod sygn. GW 56 znajdują się wykazy poległych zmarłych żołnierzy i jeńców oraz odrysy planów cm. wojsk. nr 279 w Dziekanowie /rys, tuszem na kalce, skala 1;100, bez podpisu/; wg niego dokonano rekonstrukcji na rys. VI i VII natomiast opisy potwierdzają numerację grobów na planie:

1, 2, 3 pojedyncze groby Austriaków

4 zbiorowa mogiła czterdziestu Rosjan

5, 6, 7 pojedyncze groby oficerów austriackich

8 zbiorowa mogiła 55 żołnierzy austriackich

9 zbiorowe mogiła 50 żołnierzy austriackich

tak więc cmentarz zawiera szczątki 148 ludzi

- pod sygn. GW 61, paleta 2409 znajduje się fotografia - widok cmentarza /z 1918 roku ?/; (zdjęcie to można zobaczyć >> tutaj) od strony płd.-zach.i obejmujący całą linię ogrodzeń najbliższe otoczenie i wnętrze obiektu, zdjęcie to pozwala dość dokładnie odtworzyć /drewniany krzyż w środku cmentarze oraz przęsła ogrodzeń z żeliwnych rurek/,

- pod sygn. GW 62, s.284, w notatniku nieznanego autora /z (datą szkicu 18.04.l918/ narysowano: plan cmentarza z wymiarami elementów oraz schemat krzyża z cokołem pylonu bramy, słupka ogrodzenia i dwu kamieni nagrobnych; notatki te posłużyły do rekonstrukcji detali i planu.

---

 

Studium w części graficznej obejmuje następujące rysunki:

 

VII. Widok całości z lotu ptaka - w stanie rekonstruowanym.