BRZESKO W PIERWSZYCH MIESIĄCACH WYZWOLENIA

Okupacja niemiecka w latach 1939 - 1945 to okres, w którym Brzesko utraciło 61 procent swoich mieszkańców. Nasi rodacy i przodkowie walczyli na polach bitew niemal wszystkich frontów II wojny światowej. Byli torturowani w więzieniach I ginęli w obozach koncentracyjnych. Pod Monte Cassino zginął ppor. Władysław Biłyk z Czchowa, a pod Anconą ppor. Jerzy Cyga z Brzeska; w ZSRR utracili życie ppor. Józef Czernicki i kpt. Roman Zdrochecki. W kampanii wrześniowej polegli: ppor. Franciszek Budzioch z Jadownik, Tadeusz Pudło z Sufczyna, ppor. Karol Rutkowski z Brzeska, kpr. Władysław Mika ze Szczurowej. Wielu mieszkańców Brzeska i okolic zginęło w łagrach sowieckich Katyniu oraz innych miejscach masowej zagłady jak np.: kpt. Roman Zdrochecki. kpt. rezerwy Tadeusz Wagner, ppor. rezerwy Marceli Wyczesany. ppor. rezerwy Jan Rybicki, ppor. Józef Bryła, ppor. Józef Kubala. ppor. Antoni Anioł. ppor. rezerwy Władysław Woźniczka. kpt. Wiktor Badowski, mjr Stanisław Wójcik. kpt. Wojciech Rudniki por. Alojzy Rusin. W ruchu oporu walczyli i ponieśli śmierć: por. Adam Bartosz.„Kmicic”, por. Stefan Bereziuk „Czarniecki”, ppor. Eugeniusz Biłyk „Grodzisz”, Józef Kozub „Tata”, Stanisław Michałek „Dzwon”, Stanisław Stach „Turek”, Bronisław Wala „Wars”, kpt. Aleksander Wawryka, ppor. Tadeusz Wolny. W lesie słotwińskim w dniu 5 września 1939 r. w wyniku zbombardowania przez Niemców węzła kolejowego Brzesko-Słotwina poległo kilkadziesiąt osób ludności cywilnej z pociągu ewakuacyjnego wiozącego mieszkańców ze Śląska, Krakowa i innych miejscowości uciekających na wschód przed hitlerowskim najeźdźcą. Kolejnym dramatem mieszkańców Brzeska był tragiczny los ludności żydowskiej, która umieszczona w getcie, została w 1942 r. wywieziona do obozów koncentracyjnych i bestialsko zamordowana. Bardzo długa byłaby lista ofiar naszych mieszkańców. Współczesne pokolenie brzeszczan i całego powiatu brzeskiego winno znać tragiczny los swoich ojców i pradziadów. Obowiązkiem ich .jest przekazywać kolejnym pokoleniom wiedzę o historii i losach ludzi, którzy ją tworzyli w różnych okresach naszych narodowych dziejów.

Rocznice wyzwolenia Polski spod okupacji niemieckiej wzbudzają na szczęście coraz mniejsze emocje, stając się podstawą rzetelnych ocen historyków. Nie możemy zapominać tego faktu, że wyzwolenie Brzeska, Krakowa, Warszawy oraz wszystkich miast i wiosek naszego państwa nie byłoby możliwe bez wkładu Armii Czerwonej i patriotycznej postawy narodu. Świadomość niebezpieczeństwa niemieckiego stale grożącego Polsce ułatwiła wybitnemu przywódcy ruchu ludowego, Wincentemu Witosowi, zajęcie stanowiska wyrażonego w ostatniej jego odezwie. Można ją uznać za swoisty testament polityczny. W dobitnych słowach Witos zaznaczył w niej, że „wolność uzyskaliśmy dzięki zwycięstwu Armii Czerwonej nad wojskami niemieckimi. Zwycięstwo to dało nam możność rozpoczęcia budowy własnego, suwerennego, niezależnego państwa”. Niestety, Polakom nie było dane tworzyć własne suwerenne i niezależne państwo w latach stalinowskiego terroru i narzucania Polsce siłą ustroju komunistycznego. Bezspornym jest jednak fakt wkładu Armii Czerwonej w wyzwolenie Polski.

Jak zatem czterdzieści sześć lat temu było w Brzesku i okolicach? 12 Stycznia, 1945 r. nadchodziło oczekiwane przez wszystkich mieszkańców wyzwolenie. Wojska IV Frontu Ukraińskiego (38 armia gen. K. Moskalenki) I Frontu Ukraińskiego (60 armia gen. Pawła Kuroczkiną) po stoczeniu walk z wojskami niemieckimi w rejonie tarnowskim siłą zmusiły nieprzyjaciela do odwrotu z Brzeska, Bogumiłowic, Borzęcina, Szczepanowa i pozostałych miejscowości na linii Tarnów-Kraków, bardzo ważnej z militarnego punktu widzenia. W walkach o wyzwolenie powiatu brzeskiego zginęło 86 żołnierzy radzieckich.

Polacy czynnie włączyli się do walki o niepodległość na terenie ziemi brzeskiej. Duże zasługi w tej wojnie o niepodległą Polskę mają działacze konspiracyjnego Stronnictwa Ludowego o kryptonimie „Roch” i żołnierze Batalionów Chłopskich, którzy w powiecie brzeskim byli największą liczebnie formacją wojskową. Tradycje ruchu ludowego w powiecie brzeskim mają niezwykle mocne korzenie jeszcze z okresu tworzenia niepodległego państwa polskiego po 123 latach zaborczej niewoli. Temat ten zasługuje jednak na odrębną rozprawę z uwagi na bogatą zawartość historyczną. Warto jedynie nadmienić, że w powiecie brzeskim w ramach pacyfikacji wsi dokonanych przez Wehrmacht i policję niemiecką w latach 1943-1944 zginęło 90 mieszkańców z Czchowa, Jamnęj i Zawady Lanckorońskiej i że dane te są niepełne.

Powiat brzeski przed II. wojną światową w przeważającej mierze był opanowany przez Stronnictwo Ludowe i Związek Młodzieży Wiejskiej „Wici”. Podzielony na 11 gmin i 109 gromad należał pod względem organizacyjnym do najsprawniejszych powiatów Małopolski Zachodniej. Do najwybitniejszych działaczy ruchu ludowego z lat 1939-1945 należy zaliczyć: Stanisława Dadeja z Maszkienic, Stanisława Lechowicza ze Zdrochca, Ludwika Rasaka ze Szczurowej, Stanisława Curyłę z Borzęcina, Władysława Krakowskiego z Zawady Lanckorońskiej oraz komendanta BCh w powiecie brzeskim, Pawła Chwałę. Z oczywistych względów nie wymieniam ich więcej, bo lista byłaby długa. Wypada zaznaczyć, że Ludowa Straż Bezpieczeństwa (formacja przygotowywana przez ludowców do przejmowania władzy i pilnowania porządku po wyzwoleniu) liczyła 457 zaprzysiężonych członków, zaś BCh scalone z drugim co do wielkości wojskiem - Armią Krajową - liczyły 1265 żołnierzy i oficerów, co razem stanowiło 1712 osób. Stan liczbowy „ Rocha” (działaczy politycznych struktur podziemnych Stronnictwa Ludowego) wynosił 370 osób. Jak z powyższych danych wynika, do walki o niepodległość Brzeska i okolic czynnie włączyli się ludowcy.

Już 22 listopada 1944 r. w przysiółku Borzęcina - Okrajkach, w domu Andrzeja Kulisia odbyło się spotkanie podziemnych struktur BCh i LSB oraz I Ludowego Związku Kobiet, na którym omawiano sprawy związane z zajęciem stanowiska wobec zbliżającej się ofensywy wojsk radzieckich i ułożenia wzajemnych relacji między miejscowymi przedstawicielami społeczeństwa a żołnierzami radzieckimi. 12 stycznia ruszyła Ofensywa radziecka.
”Tymczasem ziemia aż drżała od ciężkich wystrzałów armatnich, które z każdym dniem były coraz bliższe (...). 19 stycznia 1945 r. nad ranem odezwały się wkoło potężne detonacje. Wysadzone zostały w powietrze wszystkie mosty i mostki na drogach powiatu i torze kolejowym. W ruinach znalazły się trzy stacje kolejowe: w Bogumiłowicach, Biadolinach i Słotwinie-Brzesku (...) Gdy 20 stycznia znalazłem się w Brzesku zobaczyłem pierwszych żołnierzy radzieckich i pierwszych jeńców niemieckich w ich rękach. Cały powiat był wolny.” Tak opisał te wydarzenia Władysław Myśliński ps „Młot ” w swoich wspomnieniach powojennych „A jednak tak było”. Tego samego dnia wkroczyli do Brzeska żołnierze Ludowego Wojska Polskiego. Armii Czerwonej oraz ich dowództwa i szefowie Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego; por. Edward Goleb i Aleksander Kowalik - delegat Rządu Tymczasowego z Lublina (z PPS-u).

Był to bardzo trudny okres w dziejach powiatu brzeskiego i samego Brzeska. Społeczeństwo wyniszczone przez lata hitlerowskiej okupacji stanęło przed dylematem, co dalej robić? Tworzyć podstawy państwowości czy iść na konfrontację z narzuconą siłą koncepcją państwa komunistycznego? Z wielu powodów fiaskiem zakończyła się koncepcja reprezentowana przez rząd w Londynie i jego agendy krajowe. Z kolei SL i pozostałe organizacje demokratyczne i niepodległościowe, jak PPS, SP, AK nie posiadały wystarczających sił i środków by przeciwstawić się stalinowskiej koncepcji państwa polskiego. Nie bez znaczenia był tu fakt uznania przez mocarstwa zachodnie Rządu Tymczasowego zdominowanego przez PPR i sowieckich doradców w każdej dziedzinie tworzącego się państwa. Nośne hasło PPR „Ziemia i oświata dla ludu”, parcelacja majątków ziemskich i nacjonalizacja przemysłu stwarzały wielu biednym szansę na pracę i utrzymanie swoich rodzin w zubożałym i wyniszczonym przez okrutną wojnę kraju. Jak pisze prof. Marian Stolarczyk w artykule „Brzesko po wyzwoleniu” (TEMI z 5 kwietnia 1987 r): „Już 20 III 1945 r. w pałacu Antoniego Goetza w Okocimiu rozdano pierwsze akty nadania ziemi z reformy rolnej. W ten sposób wyróżniono nie tylko władze brzeskie, ale także SL w powiecie, które walnie przyczyniło się do tego, że na terenie powiatu brzeskiego najszybciej zakończono podział majątków obszarniczych”. Przebiegał on z oporami i licznymi konfliktami, a sam proces nie był dobrze przygotowany, o czym świadczą dzisiejsze bardzo wąskie i długie pola, np. przykład w Jadownikach, które po dzień dzisiejszy przysparzają wiele problemów obecnym ich właścicielom.

Stanisław Dade j i Stanisław Lechowicz w lutym 1945 r. zdawali sobie sprawę z tego, że proces ten jest nieodwracalny, dlatego też ludowcy oraz żołnierze LSB i BCh zaczęli ujawniać struktury podziemne i włączyli się w proces tworzenia struktur administracji publicznej i organów bezpieczeństwa. Nie dane jednak było ludowcom kierować tymi strukturami. Milicję Obywatelską w Brzesku i powiecie organizował Aleksander Cisoń, a po nim Gembała i Jan Lewandowski.

28 stycznia 1945 r. w obecnym budynku Miejskiego Ośrodka Kultury utworzono pierwsza po wyzwoleniu Miejską Radę Narodową. W spotkaniu wzięli udział: Aleksander Kowalik (PPS) - delegat Rządu Tymczasowego, kpt. Gierymski - delegat radzieckiej Komendy Wojennej, burmistrz Franciszek Soja, ksiądz dziekan Jakub Stosur, Jan Janoszek, Kazimierz Kosiński, Franciszek Rybicki, Michał Wojs i Michał Nowakowski. Nazajutrz 29 stycznia utworzono Starostwo Powiatowe. Potem organizowano urzędy i instytucje oraz zakłady pracy. W lutym zaczęły powstawać partie polityczne: PPR. której pierwszym sekretarzem był Dowkant, mimo, że na tym terenie znikome były wpływy komunistów. Lepiej rozwijała się PPS, której pierwsze komórki powstawały w Sterkowcu, Grabnie, Maszkienicach, Lętowicach, Słotwinie, Radłowie, Czchowie i Milówce. Do wyróżniających się działaczy PPS-u należy zaliczyć: Jacentrgo Bączka, Władysława Cygę, Roma na Hauera, Władysława Chudego, Władysława Piątka, Stanisława Sułka. Władysława Wadowskiego i Kazimierza Ziółkowskiego. 20 lutego ukonstytuowały się władze Stronnictwa Ludowego, partii politycznej posiadającej największe wpływy w Brzesku i powiecie. Prezesem legalnego Zarządu Powiatowego SL został Stanisław Dadej, wiceprezesami: Stanisław Sikoń z Wielkiej Wsi i Władysław Karcz z Poręby Spytkowskiej, sekretarzem - Stanisław Lechowicz. Członkami ZP zostali Jan Szpila (późniejszy wiceprezes) i Michał Chmura. 23 marca na spotkaniu delegatów legalnie działających partii i organizacji młodzieżowych (ZMW „Wici”, ZMW OM TUR) związków zawodowych i Samopomocy Chłopskiej wyłoniono Powiatową Radę Narodową, w której SL miało 11 osób, PPR i PPS po 8 „ zaś związki i organizacje młodzieżowe otrzymały po 1 mandacie. Na czele PRN stanął ludowiec Stanisław Nita ze Szczurowej, zastępcą jego był Walenty Kołodziej z PPR-u. Do ścisłego prezydium weszli: Stanisław Lechowicz (SL), Jan Przegodzki (PPR) i Antoni Gołąbek (PPS). Pierwszymi delegatami do Wojewódzkiej Rady Narodowej w Krakowie byli ludowcy: S. Lechowicz i S. Dadej. Świadczy to o dużej roli działaczy ruchu ludowego w ówczesnym okresie, a zarazem słabej pozycji PPR i PPS.

Musimy nieć na uwadze atmosferę tamtych pierwszych miesięcy 1945 r. Społeczeństwo z dużą nieufnością podchodziło do komunistów i ich stylu narzucania za wszelką cenę komunistycznego ustroju państwa i programu gospodarczego. Wielu usunęło się w cień, wielu też podejmowało próby walki ze strukturami państwa formowanymi według wzoru radzieckiego. Niejednokrotnie dochodziło do walk i tragedii. Ginęli ludzie w bratobójczej walce i sporach o przyszłość Polski. Wiele materiałów z okresu lat 1945-47 czeka jeszcze na rzetelną historyczną ocenę i mam świadomość, że ten artykuł jedynie sygnalizuje problemy tego jakże trudnego okresu w dziejach Brzeska i okolic, kiedy to walka ze Stronnictwem Ludowym pod wodzą Wincentego Witosa (jeszcze żyjącego - zmarł 30 X 1945 r.) i Stanisława Mikołajczyka stała się dla komunistów niemal kluczową. Kościół katolicki, który zawsze stawał w obronie wartości chrześcijańskich i narodowych, był równie ogromną przeszkodą na drodze do ateizacji i laicyzacji życia powszechnego. Komuniści skierowali swoją nienawiść głównie w stronę PSL, ówczesnej legalnej opozycji i niepodległej organizacji demokratycznej oraz Kościoła katolickiego, one to bowiem opierały się i próbowały walczyć z obcą narodowi polskiemu ideologią.

Myślę, że warto w tym krótkim materiale wspomnieć o tej nieco zapomnianej, a jakże ważnej w dziejach miasta rocznicy.