Śluby chłopów pańszczyźnianych z Borzęcina w 1847 r.

na podstawie informacji zawartych w Księdze Ślubów (Liber Copulatorum)

Zachowana w archiwum parafialnym Księga Ślubów (Liber Copulatorum) parafii Borzęcin, notująca zapisy  związków małżeńskich zawartych w roku 1847, jest ciekawa z dwóch względów. W Borzęcinie panował wtedy wielki głód, powodujący wraz z przypadkami dyzenterii wysoką śmiertelność. Był to też ostatni rok panowania w Galicji feudalnego średniowiecznego systemu społecznego, w którym chłopi borzęcińscy odrabiali pańszczyznę na polu pana, niczym w XV wieku.  Nasze dzisiejsze myślenie o dawnych ślubach, a właściwie o weselach, ukształtowane zostało w większości przez przeczytane szkolne lektury (lub, niestety, ich streszczenia). „Chłopi” W. S. Reymonta to wszak literacki Nobel, który wraz z „Weselem” S. Wyspiańskiego tworzą niewzruszony kanon kształcenia literackiego. Szczególnie adaptacje filmowe  tych dzieł oddziałują na naszą wyobraźnię, ale przecież nie tak wyglądały wesela w  Borzęcinie roku 1847. Warto analizować szeregi kolumn Liber Copulatorum Parochia Borzęcin, pagi Borzęcin, aby poznać nieodległą wszak przeszłość.

Księga

Księga Ślubów ma układ tabelaryczny.

• W pierwszej kolumnie zapisywano: numer porządkowy, datę zawarcia ślubu: dzień i miesiąc, a rok był notowany na górze karty.

• Druga kolumna zatytułowana Sponsus dotyczy pana młodego. Podawano numer domu, imię i nazwisko, kondycję (co dziś rozumiemy jako zawód), pochodzenie z prawego (legitimus)  bądź  z nieprawego (illegitimus) łoża, a także imiona i nazwiska rodziców oraz miejsce zamieszkania i przynależność miejscowości do dominium. Ponadto nazwę wyznawanej religii, wiek i stan cywilny.

• Trzecia kolumna Sponsa dotyczy panny młodej i zawiera rubryki  na te same dane, co w przypadku pana młodego.

• W ostatniej kolumnie – Testes - podawano informacje dotyczące świadków - ich imiona i nazwiska oraz wykonywany zawód (conditio). W 1847 r. na 29 ślubów, 19 zawarte zostało pomiędzy mieszkańcami Borzęcina, określanymi po łacinie jako: hujates, czyli  tutejsi, pochodzący stąd, miejscowi. W jednym przypadku narzeczona pochodziła z Rylowej, w 8 - narzeczony pochodził ex pago (ze wsi): Bratucice w dominium Niepołomice, Szczurowej, Woli Radłowskiej w dominium Radłów, Jodłówki w dominium Krzeczów i Rylowej w dominium Szczurowa.

Kolejną informacją był zapis mówiący o księdzu uczestniczącym w ceremonii zawierania małżeństwa. Zazwyczaj był to ówczesny proboszcz, ks. Marcin Goliński: Benedici huic matrimonio ego Marcin Goliński parochus loci. Jeden raz pobłogosławił nowożeńców ks. wikariusz, co potwierdza stosowny wpis: Benedici huic matrimonio ego Jozephus Pajor Cooperator loci cum consensus Parochi loci. Wszystkie wpisy dokonane zostały przez ks. Golińskiego.

Uwarunkowania

Księga Ślubów nie udziela odpowiedzi na pytanie podstawowe: czy ślub był skutkiem zakochania się, czy decyzji rodziców/opiekunów prawnych narzeczonych? Zapewne odpowiedz leży gdzieś pośrodku. Wdowiec/wdowa samodzielnie decydowali o swoim ślubie, o ile mieli ukończone 24 lata życia. Zawarcie małżeństwa było w systemie pańszczyźnianym koniecznością ekonomiczną, gdyż samotny chłop/chłopka nie byli w stanie odrabiać pańszczyzny i prowadzić własnego gospodarstwa. Wolno mi jednak przypuszczać, że w pewnym zakresie była to też decyzja rodziców/opiekunów prawnych, którzy upatrywali w tym wzajemnych korzyści.

Aby ksiądz mógł pobłogosławić zawarty związek małżeński, należało spełnić dwa warunki. Pierwszym z nich był wiek. Ówczesne prawo stanowiło, że osoba może samodzielnie decydować o sobie, gdy ukończy 24 lata. Dotyczyło to zarówno mężczyzn jak i kobiet, nawet jeżeli osoba była już wdową/wdowcem! Jeśli nowożeniec nie miał wymaganego wieku, w księdze metrykalnej pojawiały się adnotacje: Ja niżej podpisany Opiekon zezwalam przy świadkach zwyż  wspomnianych małoletniemu Antoni Mazur na zawarcie ślubów małżeńskich z Marią Gawęcką, któremu to zaślubieniu małżeńskiemu przytomny byłem, i naco się nie umiejąc pisać znakiem krzyża świętego podpisuję ++ Wawrzyniec Mazur. Podobny zapis dotyczył narzeczonej: Ja niżej podpisany Opiekon zezwalam przy świadkach zwyż wspomnianych małoletniej Maryi Gawęcki na zawarcie ślubów małżeńskich z Antonim Mazur, któremu to zaślubieniu przytomny byłem i naco się nie umiejąc pisać znakiem krzyża świętego podpisuję ++ Wawrzyniec Szatkowski Opiekon. Jako ciekawostkę dodam, że podczas kwerendy w archiwalnych księgach znalazłem metrykę ślubu z 17 stycznia 1849 r., w której zapisano informacje dotyczące ślubu 23 letniego Franciszka Ciochonia i Sophii Rogóz, mającej 14 lat i 8 miesięcy!

Zgodę na zawarcie każdego ślubu musiał udzielić też właściciel dominium radłowskiego. Innymi słowy, niczym w średniowieczu, ostateczny głos należał do "pana". Dominium w systemie feudalnym to posiadłości ziemskie należące w całości do pana feudalnego. Borzęcin i jego mieszkańcy należeli właśnie do jednego właściciela – barona Bedelfelda mieszkającego w Radłowie. Zawierane małżeństwa oznaczały w przyszłości nowe ręce do pracy w jego dobrach i zapewne wyrażał chętnie zgodę na zawarcie małżeństwa przez „poddanych” nie tylko z Borzęcina, lecz i wsi swojego dominium. Zgodę wyrażano stosując jedną z dwóch łacińskich formuł, oznaczających to samo. Pierwsza: Licentio ad hoc matrimonium incundum a asputro instantio pupillari Radlovidela 9 Septembris 1847 Nro 27 in Archivo parochiali fascieulo 1/847. Druga: Consensus ad hoc matrimonium incundum a resputivo Dominium Radlovi ad 24 Aprilis 1847 Nr 260 in archive Parochiali fascieulo 1/847 asservatur. Licencja (zgoda/zezwolenie) na zawarcie tego małżeństwa [uzyskana] od odpowiedniej instancji opiekuńczej  - wydana w imieniu barona Bedelfelda - dominium Radłów z 16 stycznia 1847 r. nr 92 jest przechowywana w Archiwum Parafialnym w zbiorze akt 1/847.

Wiek

Najmłodsze  panny młode: Maria Satała, Maria Bratko i Maria Gawęcka miały po 17 lat, najstarsza Katarzyna Sikora miała 48 lat. Najmłodszy pan młody miał 20, a najstarszy, Jan Kania – 44 lata. Z 29 ślubów 7 zawierały wdowy. Z kolei 8 wdowców stanęło przed ołtarzem, ponownie zawierając związek małżeński. Najmłodszy z nich, Antoni Pilarski, miał 23 lata! Statystycznie średnia wieku kobiet wychodzących za mąż wynosiła w 1847 r. 26,7 lat, a dla mężczyzn - 30,1 lat.  Najwcześniej wychodziły za mąż kobiety, których rodzice już nie  żyli. W roku 1847 było 7 takich pań młodych. Podobnie było i z mężczyznami. Zapewne małżeństwo było dla nich szansą wyrwania się spod kurateli opiekunów, a przede wszystkim zapewnienia sobie przyszłości i odpowiedniego statusu w społeczności wiejskiej.

Znaczne różnice wieku pomiędzy nowożeńcami nie były zjawiskiem powszechnym. Wśród zawierających pierwszy raz związek małżeński największa różnica dotyczyła Szymona Wesołowskiego, lat 33 i Marii Bratko, lat 17. Wdowiec Józef Grzybek, lat 43, poślubił pannę Katarzynę Kwaśniak, lat 24.

Kościół parafialny w Borzęcinie ok.1895 r.

 Ze zbiorów K. Białek

Dzień ślubu

Obecnie najczęściej wybieranym dniem ślubu jest sobota. Analizowany materiał dostarcza ciekawych informacji. W 1847 r. śluby zawierano najczęściej w czwartek – 10, we wtorek – 9, i w środę – 7. W sobotę zawarto jeden ślub i był on „pański”, a w  niedzielę – 2 śluby. Piątek jako dzień postu był pomijany. W poniedziałek też nie zawierano małżeństw. 27 stycznia 1847 r. w środę zawarto  3 śluby, a 5 razy zawarto po 2 śluby w jednym dniu.

Zawód

Ważną informacją zapisywaną w Księdze ślubów jest określenie wykonywanego zawodu oraz statusu materialnego w pańszczyźnianej wsi. W 28 zapisach jako zawód nowożeńców podano łaciński odpowiednik słowa „rolnik” (w zależności od ilości posiadanych „morgów”: rusticus lub agricola). Trzeba wiedzieć, że określenie „chłop” miało wówczas negatywną konotację. W Biblii napisano, że jeden z synów Noego miał imię Cham, co wówczas utożsamiano właśnie z „chłopem”. Narzeczonych określano w metrykach słowem: agricola oraz rusticus, narzeczone -  plebea lub rustica (uboga lub chłopka). Wśród mężczyzn zawierających związek małżeński, 3 było żołnierzami 2 batalionu  57 Galicyjskiego Pułku Piechoty. Służba wojskowa w tamtych czasach trwała 8 lat „na linii” i 2 lata w rezerwie [1]. Zapewne po odbyciu „zasadniczej służby wojskowej”, a pozostając w rezerwie, dopiero zakładali rodziny. Wskazuje na to ich wiek zapisany w stosownej kolumnie: 32 i 34 lata.

Świadkowie

Warunkiem zawarcia ślubu była obecność dwóch świadków, w jednym przypadku odnotowano ich czterech. Zawsze byli to mężczyźni. Jeden z nich związany był rodzinnie z panem młodym, a drugi - z panną młodą. Określano ich jako wieśniaków (villani). Analfabetyzm był w tamtych czasach zjawiskiem powszechnym, właściwie normą. Na 60 świadków ślubu tylko 3 umiało się własnoręcznie podpisać, pozostali kreślili podwójny znak  krzyża: ++. Jednym z umiejących się podpisać był pisarz gminny Jakub Rogoziński, dwaj pozostali piśmienni świadkowie pochodzili spoza Borzęcina.

Metryka ślubu Pana Adolfa Schneidera

19 czerwca 1847 r. (w sobotę) zawarty został w kościele parafialnym w Borzęcinie  związek małżeński przez pana (Dominus) Adolfa Schneidera z panią (Domina) Georginią Hauffer. Związek pobłogosławił ks. Marcin Goliński, proboszcz. Pan młody był urzędnikiem prywatnym barona, zamieszkującym w borzęcińskim dworze oznaczonym numerem 1.Panna młoda była córką emerytowanego lekarza dominialnego Jana Hauffera, zamieszkującego w Radłowie. On miał lat 29, a ona 18. Zgodę na ślub małoletniej panny młodej wydał sam hrabia Badenfeld. Rodzice państwa młodych wywodzili się ze  Śląska (Silesia).

Dwór w Borzęcinie. Stan z 2010 r.

Rys. Andrzej Krupiński [2]

Składam podziękowania ks. prof. Romanowi Darowskiemu SJ za tłumaczenia z łaciny oraz ks. Czesławowi Paszyńskiemu, proboszczowi parafii Borzęcin Górny, za udostępnienie Liber Copulatorum.

Lucjan Kołodziejski

styczeń 2013 r.

Opracowanie własne autora, źródło Księga Ślubów, tom 3, ss. 65 -75.

[1] W. Szczepanik, 57 Galicyjski Pułk Piechoty w latach 1894-1918 – zarys dziejów. Praca magisterska napisana pod kierunkiem dr. hab. Michała Baczkowskiego, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 2008, s.25.

[2] A. Krupiński, Zabytki Ziemi Borzęcińskiej w opisach i rysunkach Andrzeja B. Krupińskiego, Borzęcin 2010, karta nr 5.

[3] Nr – numer domu.

[4] S - stan cywilny : k – kawaler, p – panna, w – wdowiec/wdowa,

[5] W – wiek