Czy Adam Paxillus (Kołek) twórca komedii polskiej

i Bernard Adam Paxillus (Kołek) dominikanin z Brzeska -

to jedna i ta sama osoba?

    W historii każdego kraju można znaleźć nazwiska ludzi sławnych, o których stale się mówi, i których czyny oraz dzieła wspomina, ale także i takich, dawno już zapomnianych bądź znanych tylko wąskiej grupie specjalistów. Są także osoby, co do których, ze względu na skąpość zachowanych dokumentów, danych - graniczących z pewnością - nie udało się ustalić do dnia dzisiejszego, nawet tego, czy chodzi o jednego człowieka, czy też dwóch ludzi.

Ciekawe, ilu mieszkańców Brzeska wie, że z naszego miasta pochodzi ktoś, kogo "Komedia o Lizydzie, wydana w 1597 roku, zajmuje ważne miejsce w rozwoju dramatu polskiego. Zapoczątkowała bowiem – obok Potrójnego Plauta Piotra Cieklińskiego – rodzimą komedię literacką.” ⁽¹⁾ (podkreślenia moje – J.F.)

Jednak postać owego twórcy „rodzimej komedii literackiej” okrywają przysłowiowe „mroki średniowiecza”, bo niewiele wiemy nie tylko o nim, ale także o drugiej postaci, jaka pojawiła się w tym samym czasie, i którą część badaczy utożsamia z autorem Komedii o Lizydzie.

W tomie trzecim dzieła Dawni pisarze polscy od początków piśmiennictwa do Młodej Polski. Przewodnik biograficzny i bibliograficzny pojawia się Hasło: Paxillus Adam XVI w. – 1630, właściwe nazwisko: Bernard Adam Kołek. Podana jest też tam jego twórczość: "

1. Komedia o Lizydzie w stan małżenski wstępującej. Kraków 1597 druk. W. Kobylinski. Przedruk J. Lewanski: Dramaty staropolskie. T. 2, Warszawa 1959. Wyd. tyt. J. Krzyżanowski i S. Rospond. Wrocław 1968.
2. Tragedia o Ulissesie. królu Irackim, mężu rycerskim, w Grecyjej niegdy będącym i Penelopie, uczciwie stałej małżonce jego. Nowo uczyniona przez Adama Paxillusa z Brzeska. Krakow. 1603 druk. W. Kobylinski.

         

 Paxillus Adam, Tragedia o Ulissesie. Kraków, Druk. Wojciecha Kobylińskiego, 1603.

  Martin. Macica Slovenska MSBaPIP 4893 priv. 2.9 – [W:] „Z badań nad dawną książką.

Studia ofiarowane profesor Alodia Kadeckiej-Gryczowej w 85-lecie urodzin”. Warszawa 1991.

  3.Monomachia pro defensione fidei ss. Trinitatis. Kraków 1616 Drukarnia Łazarzowa. (z zapowiedzianych trzech tomów wyszedł tylko pierwszy).

  4. Wizarunek duchownego zołnierstwa ...naprzód z łacińskich, potem na polski jezyk przetłumaczonych rytmach... wystawiony. Kraków 1616, druk. M. Jedrzejowczyk.

Inne prace polemiczne nie zachowały się. ^{" (3)}

Bernard był zakonnikiem (w zakonie nazywano go Paxillus de Brzezek) i to dość znacznym, bo jak można przeczytać w cytowanych już Dziejach teologii katolickiej w Polsce, w sporze z arianami na temat dogmatów religijnych „katolikom służyło ogromne repetytorium tekstów dotyczących katolickiej nauki o Trójcy Świętej, wydane przez dominikanina Bernarda Kołka… (…) Niestety, ukazał się tylko pierwszy tom dzieła. W drugim zamierzał Kołek wykazać słuszność argumentów katolickich, przemawiających za dogmatem Trójcy Świętej, a zwalczanych przez Katechizm Rakowski (1605); trzeci tom miał zawierać dokładne omówienie dowodów ariańskich przeciw bóstwu Syna Bożego i Ducha Świętego. (…) Ten rodzaj dowodzenia nie trafiał do umysłowości arian, ale sam zbiór Kołka ułatwiał niewątpliwie pisarzom i kaznodziejom działalność przeciwariańską.” ⁽⁴⁾

      Są jednak badacze, którzy uważają, że autorem Komedii o Lizydzie był wprawdzie Kołek, ale nie Bernard Adam, tylko wyłącznie Adam, jak to jest podane na stronie tytułowej jego dramatu. Tak sądzi na przykład Maciej Dąbrowski, wspominając o Adamie Paxillusie, który zwał się Kołek, ale także mógł używać nazwiska Małecki (ze względu na brak dokumentów nie pozostaje nic innego, jak domyślać się, że używanie zamiennie nazwiska Małecki miało na celu zasygnalizowanie skromności tej osoby, a może wyrażało tylko chęć podkreślenia pochodzenia niskiego stanu?) oraz o innym Paxillusie – Bernardzie Kołku. Tak jeden jak i drugi (jeśli rzeczywiście było ich dwóch) pochodzili z Brzeska.

Wprawdzie dr Wiktor Hahn w dziele pt. Literatura dramatyczna w Polsce XVI wieku, wydanym we Lwowie w 1906 roku pisze, że „Komedię tę ułożył Adam z Brześcia Paxillus na uświetnienie ślubu siostrzenicy Panów Czernych z Witowie, jak o tem poucza”, ale jest to na pewno pomyłka lwowskiego uczonego, wynikająca zapewne ze skojarzenia nazwy naszego miasta z Brześciem nad Bugiem, miejscowością leżącą niedaleko Janowa Podlaskiego, gdzie jeden z Kołków pełnił w roku 1621 funkcję przeora. Andrzej Pankowicz, pisząc o Brzesku wymienia jego zmieniające się na przestrzeni lat nazwy, począwszy od Brzeg poprzez Brzesek lub Breszek, Brzostek, Brzezek aż po współczesną formę, jaka wykształciła się dopiero w XVII wieku, jednak nie wspomina o Brześciu. ⁽⁵⁾

        Bez wątpienia jednak panowie Czerni „z Witowie”, czyli Witowic, to właściciele Brzeska w czasach Paxillusa dramaturga, którym tak się za coś wywdzięcza w początkowym fragmencie tekstu wspomnianej wyżej komedii (cytuję za Maciejem Dąbrowskim):

 

„Zasię mnie dobrodziejstwa ściągnęły do tego,
Których będąc w dzierżawie już państwa waszego,
Zażyłem tak obficie z powinnemi swemi,
Że ich sławić nie zdołam języki żadnemi.” ⁽⁶⁾

 

       Proszę zwrócić uwagę na fragmenty: „będąc w dzierżawie” i „powinnemi swemi”. Cytowany już J. Krzyżanowski domyśla się, że ów Paxillus mieszkał wraz z rodziną na jakimś dzierżawionym od Czernych kawałku ziemi, przypuszcza nawet, iż autor Komedyi o Lizydzie mógł być wiejskim nauczycielem lub karczmarzem. Z kolei Maciej Dąbrowski jest zdania, że właściciele Brzeska byli, używając współczesnego nam języka, sponsorami Adama i „ułatwili nieherbowemu młodzieńcowi studia w Akademii Krakowskiej, czym przyczynili się do jego awansu społecznego. Miałby zatem ambitny syn mieszczański i jego bliscy niewątpliwy powód do szczególnej wdzięczności.” ⁽⁷⁾ 

 

Marian Jedynak w Przedrozbiorowych dziejach parafii Brzesko 1487-1772, opierając się na Podręcznej Encyklopedii Kościelnej, wydanej w Krakowie (1904), tak m.in. pisze: „Paxillus Bernardus de Brzezek, dominikanin. Odznaczał się „wielką nauką i pobożnością”. Napisał szereg dzieł… (…) Najprawdopodobniej bratem jego, bądź krewnym był Paxillus Adam z Brzeska (de Bresca), żyjący na przełomie XVI i XVII wieku, dramatopisarz. Szczegóły jego życia również nie są znane.” ⁽⁹⁾

       Sprawę wyjaśnienia czy było to dwóch ludzi o tym samym nazwisku, może nawet spokrewnionych, czy chodzi o jednego Kołka, ale noszącego dwa imiona: Adam i Bernard, zaciemniają i takie stanowiska: Otóż w jednym z przypisów cytowanej pracy Macieja Dąbrowskiego Ulisses w Martinie znaleźć można informację, że R. Świętochowski nie łączy tych postaci (Kołek Bernard), jednak tenże sam autor, pisząc Szkolnictwo teologiczne dominikanów, zamieszcza już fragment, iż Bernard Kołek „… wszedł do historii teatru w Polsce jako twórca komedii,” ⁽⁸⁾  a wiadomość tę powtarza E. Ozorkowski (Kołek Bernard Adam); otwartym pozostaje pytanie, na jakiej podstawie obaj ją oparli.

        Wspomniany wyżej Marian Jedynak, podając imiona studentów Akademii Krakowskiej pochodzących z parafii brzeskiej, wymienia m.in. Adama Alberta Paxillusa Brestensis (ok. 1592 r.), natomiast nie ma wśród nich żadnego Bernarda, choć są Jan, Szymon, Stanisław, Feliks, Tomasz.

       Komedię  o Lizydzie oraz tragedię o Ulissesie napisał Adam Paxillus (patrz: ilustracje); wydawca nie wymienia imienia Bernard, ale już Monomachia oraz inne dzieła pisane przeciw arianom wyszły spod ręki Bernarda Paxilli de Brzezek; tu z kolei brak imienia Adam.

      

       Mogło być również tak, że jako człowiek świecki, także autor „świeckich” utworów, występuje Adam Paxillus Kołek, który po wstąpieniu do zakonu przyjmuje zakonne imię Bernard i pisze wtedy religijne dzieła.

 

       A zatem mamy z jednej strony dzierżawcę majątku, a może wiejskiego nauczyciela lub karczmarza, z drugiej zaś – mnicha. Nie odważę się arbitralnie rozstrzygnąć, czy Adam i Bernard to jedna i ta sama osoba – choć dwojga imion – czy są to dwaj ludzie, którzy podążali przez życie różnymi drogami. Jedno jest natomiast pewne: brzeskie korzenie i zasługi, tak dla literatury, jak i dla Kościoła.

 

Opracował Jacek Filip

31 maj 2010 r.

 

Dziękuję pp. Markowi Sukiennikowi za zwrócenie uwagi redakcji na postać Paxillusa, Zbigniewowi Stósowi za inspirację tematem, pomoc w poszukiwaniu informacji o bohaterze (bohaterach) artykułu i konstruktywne uwagi w trakcie opracowywania zebranego materiału, a p. Teresie Świerczek za pomoc w dotarciu do części źródeł, które pozwoliły na napisanie powyższego tekstu.

 

Źródła:

1. J. Krzyżanowski, "Komedyja o Lizydzie". Wstęp do: A. Paxillus, "Komedyja o Lizydzie". Wrocław 1968

2. Słownik polskich teologów katolickich. Pod red. Ks. Hieronima Eug. Wyczawskiego OFM. Warszawa 1982

3. „Dawni pisarze polscy od początków piśmiennictwa do Młodej Polski. Przewodnik biograficzny i bibliograficzny”. T. 3, „Mia-R”, Warszawa 2002

4. Dzieje teologii katolickiej w Polsce. Pod red. Bpa Mariana Rechowicza. Lublin 1975. T. II. Cz. I

5. A. Pankowicz, "Brzesko. Studium miasta prywatnego w okresie staropolskim". Brzesko 1996

6. M. Dąbrowski, "Ulisses w Martinie" [W:] "Z badań nad dawną książką. Studia ofiarowane profesor Alodii Kaweckiej-Gryczowej w 85-lecie urodzin". Warszawa 1991. T.1. (Z książką można zapoznać się w Bibliotece Pedagogicznej w Brzesku.)

7. jak wyżej

8. jak wyżej

9. M. Jedynak "Przedrozbiorowe dzieje parafii Brzesko 1487-1772"