Słów kilka o pobycie K.u.K. Infenterieregiment Erzherzog Reiner Nr. 59

 w Brzesku w 1915

Wybuch I wojny światowej, jakkolwiek spodziewany i przewidywany przez polityczne i wojskowe kręgi w Europie już na początku XX stulecia, dla wielu mieszkańców monarchii habsburskiej stanowiła duże zaskoczenie, a wielu spośród nich już jesienią 1914 r. znalazło się w samym środku toczących się wydarzeń.

Z taką sytuacją mieliśmy do czynienia choćby w Brzesku. Podjęte przez armię rosyjską na całej długości Frontu Wschodniego działania, a zwłaszcza odnoszone przez nią sukcesy w Galicji Wschodniej sprawiły, że już 11 listopada miasto opuszczone zostało przez lokalnych austriackich urzędników, a wkrótce potem także przez wycofujące się w kierunku Krakowa jednostki wojskowe. W połowie miesiąca Brzesko zajęte zostało przez Rosjan, a wkrótce potem pojawił się w nim sztab rosyjskiej III Armii z gen. Radko Dimitriewem a czele, który na tymczasową kwaterę obrał sobie pałac właściciela okocimskiego browaru Jana Götz-Okocimskiego. Okupacja rosyjska nie trwała jednak długo. Kontrnatarcie 4 Armii austro-węgierskiej i sukces w bitwie pod Limanową, pozwoliły do końca grudnia 1914 r. odrzucić nieprzyjaciela za Dunajec. Front ustabilizował się, a obie strony zaczęły umacniać swoje pozycje i przygotowywać się do wznowienia zmagań wiosną następnego roku.
W ramach tych działań w Brzesku i okolicach rozlokowane zostały pododdziały armii austro-węgierskiej uczestniczące do tej pory w walkach na terenie Galicji i Królestwa Polskiego, a wśród nich jednostki 59. pułku piechoty.

Jednostka ta w 1914 r. posiadała już bardzo długą tradycję, sięgającą ostatniej ćwierci XVII w.

W dniu 30.01.1682 r., w związku z rosnącym zagrożeniem ze strony Turcji, płk Leopold Melchior Freicherr von Beckh otrzymał patent cesarski na utworzenie pułku piechoty liczącego 2.040 ludzi, składającego się z dziesięciu kompanii, sztabu i taborów. Formowanie jednostki ukończono wiosną 1682 r. i rozlokowano go na terenie Górnej i Dolnej Austrii. Ponieważ w tej części państwa brak było odpowiednich obiektów wojskowych, żołnierze stacjonowali początkowo w domach i posiadłościach mieszczan i okolicznej szlachty, którzy obowiązani byli dostarczyć im nie tylko schronienia, ale także odpowiedzialni byli za ich aprowizację.

W 1767 r. na skutek wejścia w życie nowych przepisów odnośnie umundurowania armii, dotychczas jednolicie białe uniformy pułku zostały ozdobione pomarańczowymi mankietami i złotymi guzikami, a dwa lata później został mu nadany numer. Kolejność tych ostatnich ściśle wiązała się z pozycją „właściciela” jednostki, czyli osoby, na której utrzymaniu się ona znajdowała. W tym czasie był nim zaledwie 23-letni płk hrabia Franz Daun, najmłodszy spośród wszystkich dowódców, a w związku z tym pułk został umieszczony jako ostatni w ówcześnie tworzonym spisie i opatrzony numerem „59”.

W sierpniu 1805 r. pododdziały 59. pułku piechoty na polecenie cesarza Franciszka II wkroczyły do Salzburga, manifestując przyłączenie ziem dotychczasowego biskupstwa do Austrii. Jakkolwiek wkrótce zmuszone były go opuścić, po raz kolejny zajęły one miasto w 1816 r. Jednocześnie Salzburg stał się miastem garnizonowym 59. pułku piechoty, a rekrutację do jego szeregów przeprowadzono w okręgach: Salzburg, Innviertel oraz Hausruckviertel. To warunkowało jego skład osobowy – 97% żołnierzy było z pochodzenia Niemcami, a pozostałe 3% stanowili przedstawiciele innych narodowości.

Kiedy w pierwszej połowie XIX w. utrwalił się zwyczaj nadawania jednostkom imion patronów czyli honorowych dowódców zyskał on najpierw w 1830 r. nazwę: 59. pułk piechoty Leopolda, księcia Badenii, a następnie w 1852: 59. pułk piechoty arcyksięcia Reinera. Ta ostatnia nazwa towarzyszyła jednostce aż do jej rozformowania w 1918 r.

W 1899 r. pułk został ulokowany w nowo wybudowanych koszarach w Salzburg-Lehnen, ale w związku z częstymi zmianami dyslokacji pododdziałów armii austro-węgierskiej, u progu I wojny światowej stacjonował w nich tylko jeden – czwarty – batalion.

Początek XX w. to okres powszechnych w Europie przygotowań do konfrontacji między ówczesnymi blokami militarno-politycznymi – Trójprzymierzem i Ententą. Był to także okres dostosowywania armii do wymogów prowadzenia nowoczesnej wojny. Polegały one zarówno na wyposażaniu jednostek w nowoczesny sprzęt wojskowy, jak i tworzeniu odpowiedniej struktury armii. W ramach tych prac 59. pułk piechoty w 1912 r. rozlokowany w czterech miejscowościach zachodniej Austrii: Bregenz, Innsbrucku, Schwatz i Salzburgu.

W przededniu wybuchu I wojny światowej 59. pułk piechoty organizacyjnie wchodził w skład: 5. Brygady Piechoty, 3 Dywizji Piechoty i XIV Korpusu, co można przedstawić następująco:

XIV Korpus – Innsbruck

dowódca: generał kawalerii Viktor Dankl

3. Dywizja Piechoty – Linz

dowódca: gen.-por. arcyksiążę Józef Ferdynand

5. brygada piechoty

dowódca: gen.-mjr Joseph Schneider Edler von Manns-Au

28. pułk piechoty (I., III., IV. batalion.)

59. pułk piechoty (I. II., III., IV. batalion)

dowódca: płk Gustav Fischer

13. batalion strzelców polowych

oddział sanitarny nr 10

Zgodnie z opracowanym przez szefa Sztabu Generalnego gen. Franza Conrada von Hötzendorfa planem operacyjnym XIV Korpus, a tym samym 59. pułk piechoty, miał podjąć działania zbrojne na tzw. północnym teatrze wojny, czyli przeciw Rosjanom w Królestwie Polskim i na ziemiach ukraińskich. Po ogłoszeniu mobilizacji i uzupełnieniu stanów osobowych 59. pułk piechoty został włączony w skład 3. Armii austro-węgierskiej pod dowództwem gen. Rudolpha Ritter von Brudermanna, skoncentrowanej w okolicach Lwowa z zadaniem zabezpieczenia miasta i wspierania mających podjąć atak w kierunku Lublina i Chełma 1. Armii gen. Viktora Dankla i 4 Armii gen. Moritza von Auffenberga . Wyznaczone odcinki pododdziały pułku zajęły do 23.08.1914 r. i już następnego dnia rozpoczęły działania zaczepne, a chrzest bojowy przeszły w trakcie bitwy pod Przewodowem 28.08.1914 r.

3. Armia

dowódca.: generał kawalerii Rudolf Ritter von Brudermann

szef sztabu: gen.-mjr Rudolf Pfeffer

XI. Korpus (Lwów)

dowódca.: generał kawalerii Desiderius Kolossváry de Kolosvár

szef sztabu: płk Franz Riml

30. DP (Lwów) - dowódca: gen.-por. Julius Kaiser

XIV. Korpus (Innsbruck)

dowódca: generał piechoty  Erzherzog Joseph Ferdinand

szef sztabu: płk. Joseph Ritter von Paić

3. DP (Linz) - dowódca: gen.-por. Joseph Roth

5.brygada piechoty: gen.-mjr Joseph Schneider Edler von Manns-Au – 28. pułk piechoty, 59. pułk piechoty

15. brygada piechoty: gen.-mjr Theodor Stipek, 14. pułk piechoty, 2. pułk strzelców polowych

Kawaleria: 1., 2. szwadrony z 6. pułku ułanów Landwehry

Artyleria: 3. brygada artylerii polowej: gen.-mjr Edmund Ekler von Sellner – 42. pułk artylerii polowej, II dywizjon 14. pułku haubic

8. DP (Bozen) dowódca: gen.-por. Johann Freiherr von Kirchbach auf Lauterbach

44. DP Landwehry (Innsbruck) dowódca: gen.-por. Heinrich Tschurtschenthaler von Helmheim

41. DP Honvedu (Budapest) dowódca: gen.-por. Johan Nikić

23. DP Honvedu (Szegedin) dowódca: gen.-por. Heinrich Daempf

Mimo początkowych sukcesów sytuacja na froncie bardzo szybko się skomplikowała. Operujące na kierunku Lwowa dwie armie rosyjskie nie tylko powstrzymały pochód 3 Armii austro-węgierskiej, ale po zadaniu jej klęsk w bitwach rzekami Gniła Lipa i Złota Lipa na przełomie sierpnia i września 1914 r., zmusiły ją do wycofania. Równie groźna sytuacja nastąpiła na innych odcinkach frontu, a po krwawej bitwie pod Lwowem (6-11.09.1914) trzy austro-węgierskie armie znalazły się w odwrocie. Tocząc ciężkie walki z atakującym przeciwnikiem pod Leżajskiem, Rzuchowem i Woliną wycofywał się także 59. pułk piechoty, 13.11.1914 r. docierając w okolice Krakowa.

Żołnierzom nie dane było jednak odpocząć. Tragiczna sytuacja na froncie mobilizowała naczelne dowództwo do podjęcia natychmiastowych działań. Ich efektem były bitwy pod Krakowem (16-12.11.1914) i pod Limanową (2-12.12.1914), w trakcie których Austriakom udało się powstrzymać pochód armii rosyjskiej i odrzucić przeciwnika na linię rzeki Dunajec. W obu tych bitwach aktywny udział brały także pododdziały 59. pułku piechoty, a przesuwając się na Wschód dotarły także do Brzeska.

Mimo powstrzymania rosyjskiej ofensywy w Galicji, przebieg linii frontu był dla mocarstw centralnych bardzo niekorzystny. Poza nią znalazły się nie tylko Lwów, ale przede wszystkim oblężona twierdza w Przemyślu. Taki stan rzeczy mobilizował austriackie naczelne dowództwo do podjęcia jak najszybszych działań na rzecz zmiany tej sytuacji. Już na początku 1915 r. zgromadzone na linii Dunajca jednostki zostały przegrupowane. Równocześnie przeprowadzono reorganizację. W jej wyniku XIV Korpus, a tym samym 59. pułk piechoty znalazły się w składzie 4 Armii:

Następnie siłami tej armii wyprowadzone zostało na przełomie lutego i marca 1915 r. natarcie w kierunku Przemyśla. Nie zakończyło się ono jednak sukcesem, a biorące w nim udział jednostki 59. pułku piechoty poniosły znaczne straty.

(zobacz: -->>)

W tym czasie sztab 4 Armii, a także 59. pułku piechoty kwaterował w pałacu barona Jana Götz-Okocimskiego. Do czasów współczesnych przetrwały fotografie dokumentujące ten fakt.

Zachowały się one w albumie rodzinnym płk Eduarda Freicher von Albori, (na zdjęciu) który w marcu 1915 r. objął dowództwo 59. pułku piechoty.

Zamieszczone w artykule historyczne fotografie pochodzą ze strony www.rainerregiment.at i nie mogą być rozpowszechniane bez zgody ich właściciela.

Zdjęcia zostały wykonane pomiędzy styczniem a kwietniem 1915 r. cztery z nich zrobione zostały na terenie miasta.

Pierwsze, wykonane zapewne wczesną wiosną 1915 r. ukazuje zniszczenia wojenne, które były wynikiem toczącej się jesienią 1914 r. bitwy artyleryjskiej. (lokalizacja niezinentyfikowana)

Drugie zdjęcie zrobione zostało 5.03.1915 r. i ukazuje próbny alarm. Nie jestem pewien, ale chyba odbywał się on w zabudowaniach gospodarczych na Równi (przy ul. Pomianowskiej). Najprawdopodobniej w tym samym miejscu wykonane zostało trzecie zdjęcie, przedstawiające dowódcę 59 pułku piechoty płk von Albori. (**) - Patrz uwaga Marka Sukiennika na końcu artykułu. 

Czwarta fotografia przedstawia samolot startujący do ostatniego, trzynastego, lotu do oblężonego Przemyśla w dniu 21.03.1915 r (o godz. 11:00). Samolot to na pewno Aviatic B1 z kompanii lotniczej Flik 1, ale nie najbardziej znany „Durch”. Tego dnia do Przemyśla wystartowały 2 samoloty. Jedną z maszyn pilotował Unteroffizier Robert Melesch, drugą ppor. Rudolf Stanger.

Kolejne zdjęcia wykonane zostały w pałacu barona Götz-Okocimskiego. Na 10 (w artykule zamieszczono tylko 7) z nich uwieczniony został zarówno sam obiekt, jak i jego wnętrza w stanie, jakiego nikt w Brzesku już zapewne nie pamięta.

Kolejne natomiast ukazują kwaterujących w pałacu oficerów. Na trzech ukazany został płk von Albori; dwa pierwsze wykonane zostały w styczniu 1915, trzecie w marcu 1915 r.

W kolekcji znajdują się także zdjęcia prezentujące innych oficerów:

Fotografia (z 26.02.1915) przedstawia od lewej:

ppłk Artur Ritter Bogusz von Ziembice, w 1918 r. dowódca 13. brygady artylerii polowej na Froncie Włoskim, płk Josef Ritter von Paić, szef sztabu 4 Armii, płk von Albori, kpt. Brüch

Fotografia (1915) – płk von Albori z grupą oficerów; nachylony nad biurkiem z lewej to płk Ignatz Lunzer von Lindhausen – szef sztabu XVIII Korpusu ze składu 2 Armii; pozostali dwaj przy biurku to także pułkownicy, stojący z tyłu po lewej to kapitan.

Fotografia opisana „Personel [dowództwa] 4 Armii”, przedstawia płk von Albori w otoczeniu niższych rangą oficerów (kapitanowie), stanowiących zapewne personel pomocniczy

Fotografia opisana „Wyjazd płk von Lunzera z dowództwa 4 Armii 22.03.1915”; stoją od lewej: oficer łączności por. Schwarzinger, płk Josef Ritter von Paić, płk von Albori, por. Strauss, kpt. Budiner, ppor. hrabia Czernin

Fotografia opisana “Wyjazd dowództwa 4 Armii do 59. pułku piechoty 11.04.1915”

Fotografie opisane „Odznaczenia 14.03.1915” ukazują uroczystość wręczenia odznaczeń oficerom łączności. Wręczał je dowódca 4 Armii Erzherzog Józef Ferdynand Habsburg

(na zdjęciu po prawej stoi w środku; postać z brodą).

Druga tego typu uroczystość miała miejsce 8.04.1915

Ciekawe są dwa zdjęcia grupowe, wykonane na schodach od strony parku 28.02.1915 r.

Ukazują one zapewne całe naczelne dowództwo 4 Armii.

Zdjęcie po lewej - na stronie www.rainerregiment.at opisane jest „Franz Josef in Okocim”. Nie chodzi tu o cesarza Franciszka Józefa I bo cesarz nigdy w Brzesku nie był. Autor podpisu pod zdjęciem mógł pomylić "Franza Jozefa" z "Józefem Ferdynandem Habsburgiem", świeżo mianowanym dowódcą 4 Armii lub też przez roztargnienie podał błędną informację. (*)

W albumie płk Eduarda Freicher von Albori jest jeszcze jedno ciekawe zdjęcie.

Podpis głosi, że przedstawia ono Deutsch Orden Spital czyli szpital Zakonu Niemieckiego w Brzesku. Deutscher Orden to nikt inny jak znani z polskiej historii Krzyżacy. Po sekularyzacji zakonu w Prusach w 1525 r. i różnych kolejach rzeczy w Rzeszy, w XIX w. losy zgromadzenia ściśle powiązane zostały z Habsburgami. Siedzibę zakonu przeniesiono do Wiednia (gdzie znajduje się do dziś), a jego członkowie - zarówno mężczyźni, jak i kobiety - pełnili służbę sanitarną i obsługiwali szpitale polowe austriackiej armii. Zdjęcie przedstawia naczelnego lekarza dr Schicka (w środku) i jego asystenta dr Meisla (z lewej).

Uwieczniony na fotografiach czasokres, odpowiadający okresowi stabilizacji na linii frontu dobiegł końca w pierwszych dniach maja 1915 r. Ruszyła wówczas wiosenna ofensywa wojsk austro-węgierskich i niemieckich, nazywana także „operacją gorlickim”. W trakcie zaciętych walk stoczonych w dniach 2-6.05.1915 r. linia frontu została przerwana, a Rosjanie odrzuceni daleko na Wschód. Tym samym do końca czerwca Austriakom udało się odzyskać utracone na początku wojny tereny. W walkach tych po raz kolejny aktywny udział wzięły pododdziały 59. pułku piechoty, znacząc swój szlak bojowy licznymi mogiłami. (zobacz -->>)

Od początku lipca 1915 r. 59. pułk piechoty uczestniczył w walkach na terenie Królestwa Polskiego pod Lublinem, Lubartowem i Turowem, a od połowy następnego miesiąca na Wołyniu, w okolicach Równego.

W marcu 1916 r. jednostka została przerzucona najpierw do Tyrolu Południowego, a następnie brała aktywny udział w walkach na Froncie Włoskim, gdzie zakończyła swój szlak bojowy na początku listopada 1918 r.

Pobyt pododdziałów 59 pułku piechoty w Brzesku i jego okolicach potwierdzają nie tylko fotografie. Potwierdzają go także mogiły żołnierzy tej jednostki na 47 cmentarzach w całej Zachodniej Galicji.

fot. Jacek Filip

Szesnastu z nich pochowanych zostało na brzeskim cmentarzu wojennym nr 276 (wg. J.J.P. Drogomir, Polegli w Galicji Zachodniej 1914-1915, t. 3, Tarnów 2005):

Engelbert Unfried,

Jochann Lindner,

Mathias Krampfhofer,

Leonard Lebner,

Karl Auer,

Ignatz Strauss,

Anton Gorubocz,

Fraz Johannik,

Baltazar Gruber,

Johann Frostner,

Alois Flatscher,

Martin Heissl,

Michael Kurzbök,

Karl Spiessberger,

Josef Nissl,

Franz Scheider

Opracował:

dr Jarosław Rubacha

19 stycznia 2013 r.

Współpraca: Zbigniew Stós

Od admina:

Dziękuję Panu KommR Dr. h.c. Otto Peter Lang za wyrażenie zgody na zamieszczenie zdjęć na portalu www.brzesko.ws a Markowi Sukiennikowi za "wytropienie ich" w internecie.

Zbigniew Stós

(*) Jarosław Rubacha

Już po zamieszczeniu artykułu, dostałem informację od właciciela zdjęć, że podpis pod zdjęciem rzeczywiście jest błędny

i przedstawia Józefa FERDYNANDA, a nie Franciszka Józefa I.

21 stycznia 2013 r.

(**) Marek Sukiennik

Zdjęcia nie są zrobione na tzw. Równi ale na przeciwko Browaru, poniżej Pawilonu, a dokładniej za starym budynkiem szpitala przy Browarze (widoczny na zamieszczonych zdjęciach).

26 stycznia 2013 r.