Zabytki w Jasieniu i Pomianowej

1. Jasień - Kościół parafialny  z XIII / XIV w. p.w. Najświętszej Maryi Panny Wniebowziętej 

Data jego początków nie została dokładnie określona ale wiadomo, że istniał już na przełomie XIII i XIV w. Na pewno istniał jeszcze wcześniej jako drewniany niewielki kościółek lub kaplica. Parafia erygowana była przed 1325 r. i widnieje  w spisach świętopietrza z tego okresu. Plebanem był ks. Szczepan. Początkowo był to kościół drewniany.

Na jego miejscu w 1436 r. powstał murowany kościół w stylu gotyckim  ufundowany przez Spytka z Melsztyna – właściciela Tarnowa, Brzeska z okolicznymi miejscowościami w tym Pomianowa, Jasień, Poręba, Okocim itd. jako jeden z wyjątkowo nielicznych obiektów z tego okresu świątynia ta zachowała się w tym stanie do dnia dzisiejszego. Obecnie na ukończeniu jest jej rewaloryzacja. Zabytkową wartość kościoła potwierdziły  prowadzone od 2000 r. i trwające nadal  prace  konserwatorskie  na dużą skalę, dzięki którym odkrytych zostało spod grubej warstwy tynku wiele starych szczegółów architektonicznych oraz fragmenty przedwiekowej polichromii na murach wnętrza kościoła.

Odrestaurowana polichromia na ścianach i sklepieniu tej części świątyni (w głębi). 

Również zwraca uwagę wiekowe wyposażenie kościoła jak wcześniejsze  boczne  ołtarze barokowe i późniejszy główny ołtarz w neogotyckim stylu, chrzcielnica, konfesjonał zwany słuchanicą. 

Organy to także zabytkowy instrument w kościele.

Miejsca  na pochówki znajdowały się pod posadzką kościoła, lecz do XVIII w. również na przyległym terenie wokół świątyni istniał cmentarz otoczony wysokimi drzewami. Wiele kilkusetletnich drzew ściętych zostało dopiero w latach 60-tych ub. wieku ze  względu na zagrożenie powaleniem przez wichury. Były to wiekowe lipy, graby i buki. Niektóre młodsze z tych drzew rosną jeszcze do dziś. Ewenementem jest to, że w tak wczesnym okresie czasu parafia w Jasieniu została ustanowiona pod wezwaniem NMP Wniebowziętej, podczas gdy dogmat uznania wniebowzięcia Matki Boskiej ustanowiony został przez Stolicę Apostolską w Watykanie w znacznie późniejszym okresie. Potwierdza to przypuszczenia, że kult Wniebowzięcia był już w tym czasie tutaj  bardzo mocno rozpowszechniony. Miało to swój wyraz w tekstach modlitw, pieśni, specjalnych nabożeństwach, stawianych figurach przydrożnych w parafii a także w popularności imienia Maria nadawanego na chrzcie szczególnie w okresie międzywojennym. Zarówno w naszej bliższej, dalszej  rodzinie jak i u okolicznych sąsiadów niemal zawsze jedna z córek lub matka nosiła imię Maria.

W tej zabytkowej świątyni jest także zachowywana od lat tradycja w obrzędach kościelnych jak i oprawie świąt. Kultywowany zwyczaj to np. warta strażaków przy Grobie pełniona nieustannie dniem i nocą w okresie Świąt Wielkanocnych do ceremonii zmartwychwstania w czasie rezurekcji.

W gotyckiej niszy zewnętrznej, wschodniej ściany kościoła zachowany jest zabytkowy  barokowy krucyfiks.

Kamienna tablica nagrobna z inskrypcjami z 1626r. Również do dziś zachowała się dużych rozmiarów kamienna płyta nagrobna z 1672r. z piaskowca z napisem w j. łacińskim pod herbem szlacheckim Gryf. Całość otacza bogaty ornament w postaci obramowania. Płyta kiedyś znajdowała się w ziemi przy wejściu do kościoła. W XIX w. została przeniesiona i wmurowana w zewnętrzną  ścianę kościoła obok bocznego wejścia do świątyni. Obok płyta nagrobna z 1672r oraz rekonstrukcja herbu i napisu. Potwierdza to, że w XVII w. miejscem pochówków było dawniej otoczenie samego kościoła parafialnego. więcej-->>

    Tablica nagrobna z 1810r.  w kościele obok ambony odkryta na ścianie spod grubej warstwy tynku.

W tej wielowiekowej parafii od połowy XVII w. prowadzone były i nadal są  zachowane stare księgi parafialne, od połowy XVIII  z zapisami chrztów, ślubów z adnotacjami o zgonach na podstawie których można ustalić  pochodzenie rodziny, stopień pokrewieństwa nawet setki lat wstecz. W tych księgach odnotowane są urodzenia z potwierdzeniem chrztu, śluby naszych rodziców, dziadków i pradziadków rodów z  obu stron  po mieczu i po kądzieli. Potwierdza to fakt, że miejscowości Pomianowa i Jasień są miejscem pochodzenia mojej rodziny od wielu pokoleń.

2. Jasień - Dzwonnica  kościelna  z XVIII w.

Jest to arkadowy obiekt z trzema dzwonami noszącymi  kiedyś imiona świętych, nadane przez przodków. Codziennie rano, w południe i wieczorem wyzwały do modlitwy głosem jednego dzwonu. Odgłos wszystkich dzwonów obwieszczał zgon któregoś z parafian i był powtarzany do dnia pogrzebu. Uderzenia dzwonu informowały również o wybuchu pożaru aby zwołać strażaków do wyjazdu na akcję gaśniczą. Pomieszczenia na dole kiedyś służyły straży nocnej organizowanej w parafii. Wcześniejsze zabytkowe dzwony w okresie I wojny zostały zarekwirowane przez ówczesne władze austriackie do przetopienia na potrzeby  fabryk amunicji.

3. Jasień - Ochronka z XIX w.

Ochronka założona i zbudowana przez ks. Dr Józefa Mazurkiewicza proboszcza parafii w  XIX w. była przedszkolem dla dzieci  w wieku 5-6 lat prowadzonym przez siostry zakonne nazywane przez wychowanków i dorosłych mateczkami.

Do Ochronki prowadzonej przez Siostry Służebniczki Bogurodzicy Dziewicy Niepokalanie Poczętej, przed rozpoczęciem szkoły powszechnej, 

pomimo odległości ok. 1,5 km uczęszczaliśmy wszyscy, całe rodzeństwo po kolei w latach od 1923 do 1950 nie wyłączając okresu okupacji.

Nauka i wychowanie odbywało się w duchu i tradycji katolickiej nawet w okresie stalinowskich lat powojennych.

Rok 1930 - Ks. Piotrowski po prawej.  

4. Jasień - Podstawowa Szkoła Powszechna. Historia 

Z opisów historycznych dziejów Jasienia wynika, że już w 1596 r. istniała tu szkółka parafialna prowadzona przez księdza i organistę. Później dopiero w XIX w. Kazimierz z rodu Krasickich, właściciel tutejszego folwarku  w Pomianowej utworzył w  r.1866  fundusz szkolny swojego imienia i przy udziale  ks. Antoniego Piotrowskiego wybudowano szkołę. W roku 1879 placówka posiadała już kierownika, był nim Jan Gołąb.

Dom Parafialny. W początkowym okresie w nim mieściła się szkółka parafialna. Przebudowany został w XIX w.  na mieszkanie dla organisty z rodziną -organistówkę i salkę widowiskową ze sceną gdzie po wojnie amatorski teatr wystawiał jasełka, sztuki teatralne np. Karpaccy Górale a kino objazdowe wyświetlało filmy.

Budowa szkoły w latach: 1865 – 1921. W późniejszych latach przy finansowym wsparciu dziedzica z Jasienia Kazimierza  Baltazińskiego oraz właściciela Browaru Okocim  barona J. A. Goetza wybudowano nowy budynek szkolny, początkowo parterowy dla szkoły 3 klasowej a po roku 1903 powiększono budynek  o piętro. W roku 1921 budynek posiadał 6 sal lekcyjnych a szkoła była już przekształcona w 5-cio klasową.

Kolejna zmiana szkoły jaka nastąpiła w latach 1934/35 to przemianowanie na 7-klasową. Wzrastająca w latach powojennych  ilość uczniów chodzących na dwie zmiany lekcyjne wymusiły konieczność dalszej rozbudowy. W latach 1954-5 wybudowano obok drugi parterowy budynek tzw. Nową szkołę co zwiększyło ilość sal o dodatkowe dwie izby lekcyjne.

Zwracał uwagę wówczas wysoki poziom nauki co zawdzięczać należy ówczesnym nauczycielkom. W większości były to Panie nauczycielki mieszkające w Brzesku, które codziennie pieszo, latem i zimą przychodziły na lekcje do szkoły (ok.2,5 km). Pracowały w tej szkole do odejścia na emeryturę, stąd przez kolejne  dziesięciolecia na świadectwach szkolnych mojego rodzeństwa powtarzały się te same nazwiska nauczycielek: Kornecka,  Operchałowa, Muniak, Steczkowska, Stachoniowa, Miałkowska, Rudnicka, Obalówna i kierownik szkoły Eugemiusz Utracki.

Pani Maria Kornecka była tu szczególnym przykładem. Uczyła bowiem młodszą siostrę mojej matki Genowefę w latach 1914, później całe pokolenie naszej rodziny. Należałem do ostatniej klasy jej wychowanków w latach 1951 do ok. 1954. Była nieocenionym nauczycielem i wychowawcą, w trudnych, „stalinowskich” czasach.

Nie znam jej miejsca pochodzenia, wiem że miała znakomite przygotowanie zawodowe, mówiła nienaganną polszczyzną a pisząc nawet kredą na tablicy posługiwała się doskonałym kaligrafowanym liternictwem.

Od podjęcia pracy w szkole mieszkała w wynajętym pokoiku domu w Jasieniu gdzie zmarła w podeszłym wieku. Pochowana została na cmentarzu parafialnym w Jasieniu.

Obecny przebudowany budynek, rozbudowany ostatnio o salę gimnastyczną w niewielkim stopniu przypomina piętrowy budynek tamtej szkoły. Kiedyś było to tylko lewe skrzydło budynku z częścią wejściową. Dalsza systematyczna rozbudowa tego budynku szkoły to lata 90-te. XX w. oraz początek XXI w. budowa sali gimnastycznej.

5. Jasień - Zabudowania gospodarskie starej plebani z XIX w.

Jest to pozostałość zabudowań przy starej plebani : stodoła ze spichlerzem, drewutnia, ziemna piwnica, zabudowania stajenne. Drewniany budynek samej plebani z XIVIII /XIX w. istniał jeszcze w latach 1955-60.

6. Jasień - Zabudowania dworskie z XIX w. z parkiem.

Powstanie folwarku w Jasieniu wzmiankowane jest już  w 1-szej połowie XIV kiedy to „ na łanach sołtysich został utworzony folwark”. Kolejny potwierdzeniem jest 1529 r. kiedy to istniał pańszczyźniany obowiązek uprawy ziemi na folwarku. Istniała również wówczas karczma w Jasieniu od której płacony był podatek poborowy. Nie znane są nazwiska właścicieli folwarku. Dopiero w latach 1738 –1742 przy okazji sporu o spłatę dziesięciny kościelnej pojawia się nazwisko właściciela części Jasienia Ogonowskiego, który mógł być jednym z kolejnych właścicieli folwarku.

Późniejsze wzmianki dotyczą już okresu po 1890r. Jest potwierdzone istnienie folwarku, którego właścicielką była Kazimiera Batosierska ale spis biznesów: "Biznesy w Brzesku i Okolicy z 1891 roku" wymienia inaczej właściciela: „BALTAZINSKI Casimir Jasien Spiritus-fabriken Gorzelnia Wladyslaw BALTAZINSKI”.

Zatem w XIX w. i okresie międzywojennym XX w. dwór był własnością rodziny Baltazińskich.: Władysława a następnie Kazimierza. Jednym z ostatnich właścicieli dworu był dr K. Baltaziński znany również z podejmowania starań na rzecz powołania pierwszej szkoły średniej - Gimnazjum w Brzesku,  organizowania Legionów w regionie Bochni i Brzeska.

Są jednak zapisy świadczące o kolejnym następcy właściciela dworu w Jasieniu. W pierwszym transporcie więźniów do Auschwitz z Tarnowa wywieziony został również Józef Baltaziński. Ten fakt wskazuje, że to Józef był synem dziedzica Kazimierza Baltazińskiego i sądzić można, że to on był tym ostatnim dziedzicem folwarku i dworu oraz majątku przejętego po wojnie przez państwo.  

A oto treść wypisu z bazy danych KL Auschwitz: „Baltaziński, Józef (Jasień k. Brzeska), numer obozowy:749, zawód: ziemianin”.

Jest też opublikowany w internecie opis dramatycznych wydarzeń z obozu przedstawiony przez współwięźnia -Tadeusza Areckiego (z USA) pt. „Piekielne lata”.  Poniżej zamieszczony jest  fragment opisu z przebiegu pierwszego apelu na terenie  obozu Auschwitz w czasie którego J. Baltaziński zmuszony był pełnić rolę tłumacza komendanta obozu (pisownia tekstu zachowana z publikacji).

"Wie heisen Sie? Sprechen Sie gut deutsch?.."nadspodziewanie grzecznie zapytal oficer...

"Josef B..a.l..ta..a..zinski! Jaw..ohl!!" wyjakal olbrzym..
"Na..werden wir mal sehen..Jetzt ubersetzen Sie,was ich hier sagen werde. ... Aber anstandig,..deutlich und genau!!..."
..dodal,juz grozniej SS man.

chrypial wolno,z wysilkiem suchotnik, wciagajac ze swistem powietrze w swe chore pluca..a struchlaly Baltazinski, teraz cichym i zlamanym glosem, slowo w slowo nam to tlumaczyl, sam nie wierzac wlasnym uszom, ze TO mowi.....to niesamowite,..w tresci swej makabrycznie brzmiace, oswiadczenie.        

Znow Baltazinski, jakajac sie,..pomalu, dalej lekliwie nam to tlumaczyl.

Baltazinski, zakonczyl prawie szeptem tlumaczenie ostatnich zdan naszego wyroku smierci i zataczajac sie,.,.jakby byl pijany..zaczal tylem sie wycofywac,... az jeden z SS manow zdzielil go po glowie guma,... zapedzajac go spowrotem do szeregu...”  

W  „Księdze Więźniów KL Auschwitz”  stanowiącej zbiór nazwisk więźniów tego obozu i daty śmierci więźniów obok nazwiska Baltaziński Józef widnieje zapis: zwolniony. Dalsze losy Józefa Baltazińskiego jak i członków tej rodziny pozostają nieznane.

7. Pomianowa – Jasień: Drewniana zabudowa z pocz. XX w.

Domy mieszkalne a także gospodarcze budowane były w charakterystycznym stylu z bali drewnianych, o konstrukcji zrębowej, spadzistych dachach. Budowane na pochyłości ustawiane były stroną wejściową w kierunku południowym. Malowane bale i bielone wypełnienia na przemian w pasy dodają kolorytu w podgórskim krajobrazie tych miejscowości. Charakterystyczną cechą były szeroko wysunięte okapy dachów od strony południowej, tworząc miejsce do suszenia zbiorów, nasion itp. Widoczne też są wpływy góralskiego stylu wykończenia, deskowania szczytowych ścian poddasza – facjat. Jest to już zanikający widok zachowanych i jeszcze zamieszkałych drewnianych domów w tych miejscowościach.

Pomianowa - Jasień

 Drewniana zabudowa 

jej pozostaości

Znikające z pocz. XX w. domy warto utrwalać choćby na fotografiach bo jak wyglądały domostwa z XIX w. możemy oglądać dzięki malarstwu z tamtego okresu.

A tak mieszkali nasi pra-ojcowie: domy drewniane kryte strzechą, ściany bielone, ogród kwiatowy z plecionym wierzbowym płotem oraz otaczającymi drzewami.

Zachowana fotografia domu w Jasieniu, który jeszcze pamiętam z lat 50-tych, kiedy zamieszkiwała w nim ciotka Aniela z Kaczmarczyków z Muchą Piotrem. W tym domu ostatnie lata mieszkała również babka Monika Kaczmarczyk z Kaźmierczyków.

8. Jasień - Zabytkowy cmentarz parafialny.

Cmentarz ten założony  ok. XVIII w. z murowaną kaplicą z 1903r. w stylu neogotyckim wg projektu arch. Jana Sas-Zubrzyckiego. Fundatorem  kaplicy był ks. dr Józef Mazurkiewicz  *1843+1903 -profesor Seminarium Duchownego w Tarnowie, proboszcz parafii w Jasieniu. Pochowany został w tej kaplicy.

Ponadto znajdują się tutaj wiekowe, duże naziemne grobowce Rodów: Baltazińskich, Artwińskich i innych.

Spotkać też można jeszcze wiele nie zauważanych, niszczejących  historycznych pomników. 

Oto jeden z pomników  z zatartym napisem na tabliczce pod krzyżem bohatera Powstania Listopadowego

9. Pomianowa - Brzesko: młyn z XVIII / XIX w.

Obiekt ten jeszcze do lat 60-tych ub. wieku napędzany był z budynku siłowni maszyną parową. Jeszcze wcześniej był to najpewniej  młyn napędzany wodą doprowadzaną młynówką  tj. kanałem z zapory – Jazu na Uszwicy lub potokiem ze zboczy Pomianowej. Służył do przemiału zboża ale też do przeróbki innych nasion np. prosa, jęczmienia  na kaszę itp. W centrum Pomianowej (ul. Górna) znajdował się też inny stary młyn wiatrowy z kołem wiatrakowym na wzgórzu przy ul Górnej.

10. Pomianowa – Brzesko: Zapora wodna – Jaz – obiekt  z XIX w.

Budowla na Uszwicy spiętrzająca poziom wody rzeki dla doprowadzenia jej do Browaru Okocim oraz młyna w minionych latach napędzanego maszyną parową.

11. Pomianowa: Umocnienia obronne – bunkry z okresu II Wojny Światowej

Opis zamieszczono w artykule autora "Pomianowa – z okresu II Wojny Światowej"

12. Pomianowa – Brzesko: Zabudowania folwarczne  i mieszkalne z XIX w.  

Do najstarszych zabudowań zaliczyć należy prosty, wielorodzinny budynek mieszkalny  tzw. Czworaki stojący przy rozwidleniu dróg ul. Pomianowska i  Nowy Świat przed stawami rybnymi w Pomianowej. Później w XIX w. powstały dalsze zabudowania mieszkalne za młynem i na samej Równi okazałe stylowe osiedle mieszkalne obok rozbudowanych obiektów gospodarskich folwarku.

13. Jasień Parafia - Figury, kapliczki i krzyże  przydrożne

Świadectwem przywiązania parafian do wyznawanej wiary jest wiele figur, krzyży i kapliczek przydrożnych tak w samym Jasieniu jak również we wszystkich sąsiednich miejscowościach należących do parafii obecnie jak i  tych, które wcześniej należały do tej parafii a w ub. latach przyłączone zostały do Brzeska czy Mokrzysk

(Grądy, Kopaliny).

Poczynając od notowanego w rejestrze zabytków barokowego krzyża umieszczonego w niszy ściany wschodniej kościoła oraz figury Najświętszej Maryi Panny z płaskorzeźbami na cokole Chrystusa Zmartwychwstałego oraz św. Floriana przed kościołem, wykonanej przez zakład kamieniarski SAMEK z Bochni, znajduje się wiele mniej lub bardziej znanych figur i kapliczek przydrożnych z których zdjęcia można zobaczyć tutaj -->>

Pozostały już tylko nieliczne z zapamiętanych jeszcze dużych drewnianych krzyży ustawionych przy głównych drogach, na wzgórkach i rozstajach dróg. Zwykle stały w otoczeniu posadzonych drzew, czasem ogrodzone w małym ogródku kwiatowym. Teraz miejsca te upamiętniane są  mniej widocznymi krzyżami wykonanymi ze stali lub betonu.

Wspomnieć także należy o cmentarzu w lesie przy drodze z Jasienia na Grądy na miejscu którego stał również krzyż drewniany - obecnie betonowy. Był to osobny cmentarz zmarłych w czasie epidemii chorób zakaźnych.

Istnieją też pojedyncze groby poległych z okresu II Wojny Światowej w lesie przy trasie kolejowej z Jasienia Brzeskiego do stacji Brzesko-Okocim. 

Adam Kaczmarczyk

30 sierpnia 2010 r.

PS. Niniejszy artykuł jest kontynuacją artykułu autora "Wstęp do genealogii Rodziny Kaczmarczyków z elementami historii Pomianowej i Jasienia"

Bibliografia:

1. Prof.  Marian Stolarczyk, "Z dziejów Jasienia",  ZNAK WIARY,  Nr 7/2002, Nr 11/2003 i Nr 12/2003. wyd. Parafia NMP W- Jasieniu; (także: www.brzesko.ws -->>)

2. Dr Andrzej B. Krupiński, "Historyczno-artystyczny przewodnik po Brzesku i okolicy", Brzeska Oficyna Wydawnicza, 2003

3. Dr Andrzej B. Krupiński, "Dwór w Jasieniu",  BIM 10/2000 str.24/25

4. Dr Andrzej B. Krupiński,  "Kościół parafialny w Jasieniu", BIM 3/2000 str.17

5. Barbara Daniel, "Melsztyn. Z dziejów zamku rodu Leliwitów"

6. Grzegoż Brożek, "Kościół parafialny NMPW w Jasieniu. Okiem proboszcza"

7. "Historia Brzeska i Okolic" (wikipedia)

8. Sabina Jakubowska- Kocot, "Szkoła podstawowa w Jasieniu", BIM 4/2001 str.14/15

9. Dr Kazimierz Biel, "Czy mogłem postąpić inaczej?", APW  Karniowice - Kraków 2004

Wspomnienia autora zawierające ciekawy opis miejscowości Jasień, Pomianowa  tu wymienionych, ich mieszkańców  oraz panujące zwyczaje z okresu lat minionych. 

10. Anetta Stachoń,  "Historia nazewnictwa miejscowości", BIM 2/1995

11. Jerzy Okoński "Brzeskie spotkania z archeologią Wykopaliska Jasień, 4,5-1.8 tys.lat pne.", BIM  12/1995

12. Adam Kaczmarczyk "Kościół parafialny w Jasieniu Kamienna tablica  rok: MDCLXXVI"

13. Marian Tadeusz Arecki, "Piekielne lata"