|
Ludowe nazwy miejscowe
w powiecie Brzeskim w
Galicyi
Dr Karol Matyas
Artykuł ukazał się
drukiem w "Lud. Organ Towarzystwa Ludoznawczego we Lwowie",
w 1895 r.,Tom I,
Zeszyt 4 i 5
"Niewątpliwie ciekawym przedmiotem
badań są nazwy miejscowości, w większej części przez lud stworzone,
miejscowości nadane, a prawie zawsze trafnie je charakteryzujące lub we
wdziecznej pamiątce przechowujące jaj dzieje. Dziwić się nieraz trzeba
nad mistrzowskiem jednosłownem określeniem miejscowości, lub
streszczeniem jej pamiatkowej przeszłości. Jakby w opoce, co przetrwa
wieki, wyryte w pamięci ludu nazwisko, przemawia do nas wymowniej, niż
dziesiątki słów, określających jej położenie, kształt, wielkość, treść,
bogactwo, lub ubóstwo, wogóle różne właściwości.
Jedno słowo - nazwisko - schowało w
sobie najstarszą jej przeszłość, dzieje jej powstania i przeszło przez
długi szereg pokoleń niezmienione - całe. Wyziera z niego nieraz tak
jawnie i szczerze całe podanie, że ktoś obdarzony fantazyą z łatwością
mógłby wysnuć zeń legendową opowieść, czego nie uczyni sumienny badacz,
który zapuka do tradycyi ludu
i zadowolni się choćby tylko najskąpszą
wiadomością.
Starzy - to trzecie w górę pokolenie - piastują jeszcze tradycyę,
radziby ją może synom i wnukom przekazać, ale ci obojętni na takie
rzeczy, ledwie że ich słuchają, a co usłyszą wnet zapomną. Z młodego
pokolenia rzadko kto umie wyjaśnić znaczenie jakiej nazwy miejscowej,
jej genezę, a gdy ktoś zapyta o nią, odpowie obojętnie: "Nazywa sie ta z
dawnych casów, ale lacego chto ta moze wiedzieć?"
Tajemnice starodawnych nazw miejscowości, zabiorą wkrótce starzy z sobą
do grobu, dlatego wskazana jest dla badaczów rzeczą nie tylko
zbierać te nazwy, lecz także skwapliwie o tradycyjne ich wyjaśnienie się
postarać.
W niniejszym zbiorze nazw usiłowałem jak najobficiej zużytkować
tardycyę; zastrzegam się jednak przeciw mniemaniu, jakoby zbiór ten był
zupełny. Sam czuję dobrze jego liczne braki, na które złożyły się różne
przeszkody, między nimi urzędowe przesiedlenie moje z Brzeska do
Tarnobrzega. Są w tym zbiorze obok wsi gruntownie, także wsie
niedokładnie opisane.
Braknie też kilku gmin do obrazu całego
powiatu. Spodziewam sie jednak w przyszłości niedostatki te uzupełnić.
Nadmieniam, że podaję same tylko nazwy ludowe, zaopatrując je w
wyjaśnienia z ust ludu wzięte. Wyjaśnienia te są tu i ówdzie bałamutne,
ale umieścić je trzeba było, aby dać wyraz tłumaczenia ludu tych nazw,
których pochodzenia nie umie wyjaśnić z tradycyi, lecz tylko z własnej
kombinacyi. A jest ta kombinacya często ciekawa.
(...)
I Biadoliny radłowskie
(dostępne
na Internecie)
"Lud. Organ
Towarzystwa Ludoznawczego we Lwowie",
w 1895 r.,Tom I,
Zeszyt 6 i 7
(ciąg dalszy)
II Biadoliny
szlacheckie
III Gmina Bielcza
(dostępne
na Internecie)
"Lud. Organ Towarzystwa
Ludoznawczego we Lwowie",
w 1896 r.,Tom II,
Zeszyt 3
(ciąg dalszy)
IV Gmina Biesiadki
V Gmina Biskupice
radłowskie
(dostępne
na Internecie)
"Lud. Organ Towarzystwa
Ludoznawczego we Lwowie",
w 1896 r.,Tom II,
Zeszyt 4
(ciąg dalszy)
VI Gmina Bobowa
(dostępne
na Internecie)
VII Gmina Borzęcin
A Wieś
Borzęcin.
Wieś Borzęcin początkowo nazywała
się Bodzęcinek. Tę pierwotną nawę otrzymała, jak tradycya niesie, od
biskupa krakowskiego ks. Bodzanty, założyciela tej wsi, który
był właścicielem dóbr Radłowskich (Radłów), a więc i tej miejscowości,
należącej do tych dóbr, a zarośniętej samemi prawie lasami.
Jednego razu, gdy ks. biskup Bodzanta
przejezdzał z Radłowa do Szczurowy przez te lasy, nadjechał nad strumyk,
gdzie dziś właśnie rzeka Uszwica dosyć obszernem korytem płynie do
Wisły, rozkazał stanąć nad tym strumykiem i zauważył, że, gdyby las w
tej miejscowości wycięto i wykorczowano, moznaby z bardzo dobrym
skutkiem założyć tutaj osadę czyli wioskę, ponieważ taki strumyk obfity
byłby dla mieszkańców bardzo żyteczny i wygodny.
Po tak rozumnej rozwadze, przysłał tu
własnym kosztem pięćdziesięciu dwóch osadników, którzy znaczną
przestrzeń lasów wycięli i wykorczowali i na grunta zamienili, a po
równym podziale tych gruntów pomiędzy siebie, zaraz pobudowali sobie
domy ponad tym strumykiem po obydwóch jego brzegach. Od założyciela ks.
biskupa Bodzanty otrzymała zaraz ta osada nazwę Bodzęcinek, dopiero w
późniejszych czasach, gdy coraz więcej lasów tu wycinano, korczowąno i
na grunta, łąki i pastwiska przeistaczano, dopiero po znacznem
zwiększeniu się ludności, pierwotna nazwa Bodzęcinek zmieniona została
na nazwę Borzęcin.
B. Części wsi.
Wieś Borzęcin dzieli się na dwie części,
na t. zw. wielką i małą stronę. Pochodzi to ztąd, że przez całą wieś od
południa na północ płynie dosyć szerokiem korytem rzeka Uszwica,
pierwotnie zwana Glinnik. Nazwę tę z tego powodu otrzymała, że płynęła
tylko wązkiem korytem i przez ziemię gliniastą i dopiero później, gdy
wody innych małych rzek, a osobliwie rzeki, która przez Wieś Uszew za
Brzeskiem płynie, z nią się połączyły czyli do niej spłynęły, nazwano ją
Uszwicą. Ponieważ zaś po obydwóch jej brzegach stoją domy, a na
wschodnim ("wschodowym") brzegu większa ilość domów się znajduje i
więcej jest mieszkańców, otrzymała ta część wsi nazwę "wielka strona";
drugą część na zachodnim ("zachodowym") brzegu jako mniejszą i
pod względem ilości domów i mieszkańców nazwano "małą stroną".
C. Przysiołki.
1. Czarnawa
leży na wschód od jądra wsi, zwanego Borzęcinem, i mieści 24 domów.
Nazwa ta powstała ztąd, że przed stulaty ludzie zaczęli tam
budować domy na wyższem wzgórzu, otoczonem dokoła bagnami, które po
większej części zalane są czarną wodą. Od tych czarnych bagien
nazwano ten przysiołek Czarnawą.
2. Granice,
leży na południowy wschód od Borzęcina i mieści 21 domów. Nazwa ta ztąd
powstała, że domy te zbudowane sąna samej granicy, która oddziela gminę
Borzęcin od gminy Bielcza.
3. Łazy, leży
na południowy zachód od Borzęcina i mieści 36 domów. Nazwa ta
ztąd powstała, że przed stu laty zaczęli ludzie tam budować domy na
odległych kawałkach gruntu, do których wprzód do roboty daleko chodzić
a dawniej mówili - łazić musieli.
4. Wisowatki,
leży na północny zachód od Borzęcina i mieści 26 domów. Nazwa ta
ztąd powstała, ze przed 90 laty mieszkarlcy zaczęli sobie tam budować
dumy na pustym placu, nieużytku nad łąką, na której jeszcze dziś bardzo
ostre siano, wis zwane, rośnie.
5. Jagniówka,
leży na północ od Borzęcina i mieści 46 do mów. Nazwa ta pochodzi
od jednej kobiety, która sobie w tej miejscowości pierwsza dom zbudowała
i której było na imię Agnieszka, czyli po wsiosku Jagna.
D. Role.
1. Roczkowszczyzna,
"nazywa się ztąd, że, gdy za czasów królów polskich, do wojny stawała
tylko sama szlachta, a jeżeli który z mieszkańców, zwłaszcza włuścian,
sam dobrowolnie poszedł do wojny i odznaczył się walecznością, otrzymał
za to na własność kawałek gruntu. Więc jeden taki z naszej wsi zwał się
Boczkowski, który pierwszy otrzymał taki grunt za waleczność, zatem ten
grunt dostał nazwę od Boczkowskiego Boczkowszczyzna".
2. Gizówka nazywa się z tego samego powodu,
gdyż za waleczność na wojnie otrzymał ten grunt chłop Giza
3. Grądy, ..,nazywa się dlatego, że
pomiędzy łąkami jest kawałek górzysty, a także dawno był łąką,
ale, gdy już siano na nim róść nie chciało, zostal uprawiony na
grunt orny, więc dostał nazwę Grądy".
4. Grzędy,
"pola orne nazywają się tak dlatego, bo są najwyższe kawałki i najlepsze
pola".
5. Kamieniec, "pola orne nazywają
się po tern, że po większej części są grunta szutrowate, jednak do
uprawy nie zdatne" .
6. Łączyska, "bo
dawniej w tem położeniu były łąki, a z czasem stały się te łąki nie
użyteczne i zostały przeistoczone na grunt".
7.
Naglinkach, "bo jest grunt całkiem sama glinka".
8. Na górkach, bo jest w położeniu
górzystem. Są to grunta piaszczyste i wodniste.
9. Niwy, "pole orne piaszczyste, na którym
się udają najlepiej ziemniaki i len". "
10.
Pagórek, "pola orne, które sie znajdują w wyższem położeniu od
innych gruntów".
11. Podbłonie, "bo jest
pod błoniem gminnem, Jagniówka zwanem".
12. pod
Czarnawą, albo Podczarnawa , "bo jest pomiędzy przekopą Czarnawa
zwaną, odprowadzającą wodę od samego przysiółka Czarnawa".
13. Podgórcze, "bo leży pod pagórkiem Górą
zwanym, na którym nic róść nie chce".
14. pod
gościeńcem, "bo leży przy drodze, prowadzącej do wsi Dołęgi.
15. Pod jeziórkiem, "bo leży przed przekopą
zwaną jeziorko".
16. Pod lesie, "bo jest
pod lasem Szumin".
17. Pod małą przekopką,
"bo jest przed przekopą, małą zwaną, odprowadzającą wodę z dalszych
gruntów".
18. Pod Piaski, "bo jest przed
piaskami, jako wyższem wzgórzem piaszczystem".
19. Pod przekopką, ..,bo jest przed przekopką, świerdzową zwaną,
pole świerdzowate, niskie".
20. Pod Przyrowiciem, "bo jest przed
przekopą, odprowadzającą wodę z fosy przydroznej i gruntów przez
wszystkie grunta do granicy Ryluwskiej (wsi Rylowa w powiecie
Brzeskim)".
21. Pod ścieżką, "bo przez
te pola ciągnie się ścieżka czyli droga do chodzenia w Przymiarki (pole
orne)".
22. Pod stuczem, "bo jest przed
przekopą, stucze zwaną, oddzielającą grunta piaszczyste od gliniastych,
z których woda tą przekopą odpływa".
23. Pod
tarkową przekopką, "bo jest przed przekopką, odprowadzającą wodę
z gruntów, a nazywającą się tarkowa, bo na jej brzegach rosną ciernie,
tarnią zwane".
24. Pod łonnem, "bo jest
przed łąkami, łonne zwanemi".
25. Pod wielką
drogą, "bu jest przed drogą komunikacyjną, prowadzącą z Brzeska
do Przyborowia i Dołęgi".
26. Pod wielką
przekopą, "bo jest przed obszerną przekopą, wielką zwaną,
odprowadzającą w wielkiej ilości wody z gruntów".
27. Pod wróblówką, "bo jest przed przekopą,
wróblówką zwaną".
28. Przymiarki,
"grunta, nazywają się dlatego, że za czasów biskupa krakowskiego, do
którego natenczas Borzęcin należał, w jednym roku był bardzo wielki
nieurodzaj i mieszkańcy żądali opustu w podatkach, a że ułaskawienia o
opust podatków otrzymać nie mogli, więc na zaspokojenie ich żądania,
niektórym mieszkańcom domierzono jeszcze po pewnym kawałku z gruntu,
który wtedy leżał odłogiem"
29. Przy nowem
gościeńcu, "bo jest przed gościeńcem, nowem zwanem".
30. Stara rzeka, "bo dawno tamtędy chodziła
woda".
31. Szpitalny grunt, "bo na
gruncie tym stoi szpital czyli dom ubogich, który założył ks biskup
krakowski Zbigniew Oleśnicki, który natenczas był właścicielem
tutejszej gminy i oddał ten budynek do pomieszczenia sześci ubogich
starców, którym na
utrzymanie oddał do 30 morgów gruntu, i dlatego,
że na gruncie tym dom ubugich czyli szpital stoi został nazwany grunt
szpitalny".
32. Tokarszczyzna, "nazywa
sie od chłopa Tokarskiego, który w dawnych polskich czasach dobrowolnie
poszedł do wojny i odznaczył się walecznuścią, za co mu ten kawałek
gruntu na własność oddany został. Niektórzy ludzie powiadają, że nawet
za to został szlachcicem, co też i o Boczkowskim gadają". (Por. wyżej D.
lp. I).
33. Wieloolsze, "bo tam wiele
olszyny rosło, a gdy ta olszyna została wykarczowana i to na grunt
przeistoczono, tak ten grunt dostał nazwę Wieloosze".
34. Uszew (wymawiają Uszef), "grunta,
nazywają się dlatego, że ciągną się około granicy Przyborowskiej (wieś
sąsiednia Przyborów) i Ryśkiej (gmina Rudy-Rysie), a granicą samą płynie
potok albo przekopa obszerna Uszef zwana, do której schodzą wody z
gruntów i łąk Przy borowskich i Ryśkich"
35. Za
Czarnawą, "bo jest za przekopą, Czarnawa zwaną, odprowadzającą
wodę z gruntów od samego przysiółka Czarnawa. Mówią też Zaczarnawa".
36. Zagórcze, "bo są położone za pagórkiem,
górką zwanym". (Por. w. D lp. J 3).
37.
Zagościeńcem, "bo leży za drogą, prowadzącą do wsi Dołęgi,
nazwaną g o śc i e ń c e m". (Por. w. D. lp. 14).
38. Zagrody, " grunta, nazywają się
dlatego, że gdy coraz więcej mieszkańców przybywało, a tych już nie
można było dzielić gruntami w równych częściach, jak z początku, więc
obdzielano ich tylko małemi kawałkami, przez co ci mieszkańcy zostali
zwani tylko z a g r o d n i c y".
39. Za
jeziorkiem, "bo leży za przekopą, zwaną jeziorko". (PPr. w. D.
lp. (5).
40. Zajmy, "są to ka wałki
gruntów, przylegające do granicy gminy Rylowy; nazwę tę wzięły ztąd, że
pasące się bydło z gminy Rylowy przechodziło na grunta te, aby
się pasło, ale, że właściciele tych gruntów, to jest Borzęcanie nie dali
sobie paść bydła na tych gruntach, tylko go zajmowali, a że ten zajem
często się powtarzał, przeto nazwali te grunta Zajmy"
41. Załączyska, "bo jest za łąkami".
42. Za małą przekopką, l,bo jest za
przekopą małą". (Por. w. D. lp. 17).
43. Za
nowem gościeńcem, "bo jest za gościeńcem nowem zwanem".
44. Zapiaski, "bo są za piaskami". (Por. w.
D. lp. 19)
46. Za przyrowiciem, "bo jest
za przekopą, przyrowicie zwaną". (Por. w. D. lp. 20).
47. Za ścieżką, "bo są za ścieżką". (Por.
w. D. lp. 21).
48. Zastodole, "bo jest
tuż za stodołami i ciągnie się dłuższem pasmem aż do wielkiej drogi
(drogi komunikacyjnej, prowadzącej z Brzeska na Przyborów do Dołęgi)".
49. Za stuczem, bo jest za przekopą, Stucze
zwaną". (Por. w. D lp. 22).
50. Za tarkową
przekopką, "bo leży za przekopką, tarkowa zwaną". (Por. w. D. lp.
23.
51. Za łonnem, "bo leży za łąkami,
łonne zwanemi". (Por. w. D. lp. 24).
52. Za
wale, "bo jest za wałem około rzeki Uszwicy".
53. Za wielką drogą, "bo się ciągnie za
drogą, wielką zwaną". (Por. w. D. lp. 25).
54.
Za wielką przekopą, "bo jest za przekopą, wielka zwaną". (Por. w.
D. lp. 26).
55. Zawierzbie, "bo naokolo
tego pola rosły wierzby".
56. Za wróblówką,
"bo jest za przekopą, wróblówka zwaną". (Por. w. D. lp 27).
E. Łąki.
1. Łączyska, "bo jest duża łąka, mająca do
12 morgów; należy do kilku właścicieli".
2. Łonne,
"nazwa ta ztąd pochodzi, że za temi łąkami są grunta pagórzyste, na
których, jak twierdzi tradycya, osiedii się obozem Szwedzi i tam palili
okropne ognie, z czego rano w mglistych dniach pokazywała się nad
temi łąkami od ognia łona (łuna), jakby jakie zjawisko".
3. Podeświercze, "łąki nazywają się
dlatego, że około tych łąk był las, w którym same tylko świerk i rosły".
4. Przylaski, "bo są pomiędzy lasem, a na
wet z trzech stron są otoczone lasem, który się nazywa Radłowski".
5. Rudnik, "bo tam okazała się r u d a,
którą kopali i używali tylko do murowania, ponieważ do innych celów
niezdatną była".
6. Staw, "bo w tern
mIeJscu dawno była tylko woda, zwana stawem i tam był urządzony młyn do
mielenia zboża, ale później, gdy młyn został zniszczony, woda
została wypuszczona i miejsce to osuszone zapuszczono na łąki, więc te
łąki nazwane zostały stawowe czyli staw".
7. Stawisko, "bo te łąki zostają ciągle pod
zalewem wody, wydaje się, jakby staw".
8. U s z
e f, "łąki, nazywają się dlatego, że ciągną się około granicy
Przyborowskiej i Ryśkiej, a granicą samą płynie potok albo przekopa
obszerna, Uszef zwana, do której schodzą wody z gruntów i łąk
Przyboroskich i Ryśkich".
9. Wierzchowina,
"bo te łąki są bardzo bagniste, mokre i bardzo przepadziste, tak,
że trudno kiedy z nich siano wozem wywieźć można, ponieważ koni strzymać
nie mogą, tylko, że wierzchem po nich, pomimo, że się bardzo zaginają,
chodzić i siano kosić się da, więc dlatego nazwane zostały
wierzchowina".
10. W olszynie, "bo te
łąki po większej części olszyną są zarośnięte".
F. Pastwiska.
1. Borek, "bo
w tern miejscu stał las, bór zwany, a gdy las ten został wycięty
i wykarczowany, tak ten grunt zapuszczony został na pastwisko, więc to
pastwisko od nazwy lasu bór zostało nazwane borek".
2. Garncarskie doły, "bo na tern pastwisku
wynaleziono glinę użyteczną dla garncarzy do wyrabiania garnków, misek i
różnych naczYll. kuchennych".
3. Jagniówka,
"bo jest położone i ciągnie się pasmem około domów przysiółka, Jagniówką
zwanego".
4. Podszuminie, "bo jest pod
samym lasem Szumin zwanym".
5. Wisowatki,
"bo jest położone przy przysiółku, Wisowatki zwanym".
G. Lasy.
1. Grobla,
"bo jest położony na wyższem wzgórzu czyli grobli około stawu, który
staw został zamieniony na łąki".
2. Szumin,
"nazwę tę dostał według tradycyi, że w dawnym czasie zerwał się bardzo
silny wicher z wielką burzą i prawie wszystkie drzewa w tym lesie nawet
z korzeniami powywracał, a ze przez dlugi czas w tym lesie dawał się
słyszeć wielki szum, więc z powodu tego szumu został nazwany
Szumin".
H. Góry, pagórki.
Górka,
wzgórze.
L. Rzeki.
Glinnik, później Uszwica, p. wyżej B.
K. Strugi, przekopy,
kanały.
1. Czarnawa, "przekopa
albo fosa, nazywa się dlatego, że tą przekopą odpływa woda z gruntów od
przysiółka Czarndwa".
2. Jeziórko,
"przekopa, odprowadzająca wodę z fosy przydrożnej i gruntów, do przekopy
zwanej stucze; zbiera w siebie dużo wód, jakby jakie jezioro".
3. Mała przekopka, "bo jest nieduza.
4. Przekopka, "mała, bez nazwy".
5. Przyrowicie, "bo w czasach ulewnych
deszczów, gdy w niskim położeniu gruntów był wielki zbiór wody, a woda
ta nie miała żadnego odpływu, więc jeden drugiemu przez grunta
przerywali i wodę przepuszczali, z czego tylko kłótnie powstawały,
dopiero przymusowo została uregulowana przekopa, którą dziś woda odpływa
j od wyrazu przerywanie została nazwana przerowicie. Zwykle mówią
przyrowicie".
6. Stucze, "nazywa się
dlatego, że stykające się grunta glinkowate z piaszczystemi ta przekop a
przedziela i woda, schodząca czyli staczająca się z tych gruntów, tą
przekopą odpływa".
7. Przekopka świerdzowa,
"bo przedziela pola orne świerdzowate, niskie.
8. Przekopka tarkowa, "bo na jej brzegaah rosną ciernie, tarnią
zwane".
9. Uszew (wym. Uszef), "bo do
niej schodzą czyli uchodzą wody z gruntów i łąk Przyborowskich i
Ryśkich".
10. Wielka przekopka "bo jest
dość duża".
11. Wróblówka "niewiadomo,
dlaczego się tak nazywa.
L. Drogi
1. Zagumnie, "bo prowadzi za gumnami czyli
stodołami gospodarczemi) grunt zaś zwany zagumnie ztąd, jak i droga,
nazwę tę wziął".
2. Gościeniec, "bo
jest dość szeroka, dobra droga komunikacyjna, prowadząca do wsi Dołęga".
3. Nowy gościeniec, "bo niedawno zrobiony".
4. Wielka droga "bo jest duża droga
komunikacyjna, prowadząca z Brzeska na Przyborów do Dołęgi".
5. Mała droga, "bo jest nieduża ".
"Lud. Organ
Towarzystwa Ludoznawczego we Lwowie",
w 1897 r.,Tom III,
Zeszyt 4
(ciąg dalszy)
VIII Gmina Brzesko
A. Miasteczko
Brzesko.
Miasteczko Brzesko nazywało się jeszcze w
początku bieżącego stulecia Brzeżek podgórny prawdopodobnie z tego
powodu, że leży na lewym brzegu rzeki Uszwicy i ciągnie się
w północno-zachodnią stronę coraz wyżej.
B. Części
miasta, dzielnice.
1. Tracz,
południowa część miasta nazywa się dlatego, że przed kilkudziesięciu
laty stał tam tracz, którego istnienie potwierdzają szczątki jazu. Tracz
ten zburzono a na jego miejscu wybudowano karczmę, którą przezwano
traczem.
2. Zawodzie, mała część miasta,
leżąca na prawym brzegu Uszwicy.
C. Zagrody.
1. Kubalówka od właściciela
mieszczanina nazwiskiem K u b a l a.
2.
Musiałówka od właściciela mieszczanina nazwiskiem Musiał.
D. Role.
1. Kubalówka j. w. C. 1. i.
2. Musiałówka j. w. C. 1. 2.
3. Na iłach „bo są grunta nadzwyczaj
ilaste".
4. Niziny,
grunta nazywają się dlatego, bo się ciągną pomiędzy dwoma wzgórzami
w nizinie, przecinają mały rowek, prowadzący aż do ścieku wód na łąkach
kopalińskich (gm. j. m. Jasień).
5. Piaski,
grunta bardzo piaszczyste.
6. Pod Kapą,
bo leżą koło zagrody włościanina nazwiskiem Kapa.
7. Pod kierkowem, grunta położone pod
kierkowem czyli cmentarzem żydowskim.
8. Pod
lasem, grunta położone przy samym lesie Słotwińskim (gm.
Brzezowiec),
9. Przed kozią drogą, bo
leżą z tej strony drogi zwanej kozią.
10. Za
kozią drogą, grunta, które leżą - za kozią drogą.
11. Zielonka, grunta leżące w pobliżu
karczmy na zielono pomalowanej i Zielonką zwanej (gm. Okocim).
E. Pastwiska.
1. Kszcianka, nie wiadomo, dlaczego
się tak nazywa.
2. Skotnica. Nazwa ta
pochodzi od skotaków t. j. pastuchów, którzy w czasie, kiedy mieszczanie
brzescy posiadali prawo pasienia bydła w dworskim lesie słotwińskim,
po drodze zatrzymywali się z bydłem na tem pastwisku i popasając tutaj
się zabawiali.
F. Drogi.
Kozia droga,
nie wiadomo, dlaczego się tak nazywa.
IX Gmina Brzezowiec.
A. 1. Wieś
Brzezowiec.
Nazwa Brzezowiec ma pochodzić od brzóz, które tu w
wielkiej ilości niegdyś rosły; ślady Tych brzozowych gajów znać dziś
jeszcze zwłaszcza w pobliżu toru kolejowego (ogród dworski w Słotwinie,
Podlesie, Bagno, zagrody Katarzyny Habryło, Wojciecha i Jędrzeja Batko,
Pszczolarki i Macieja Habryło).
A. 2- Obszar
dworski Słotwina.
Źródła tej nazwy nie mogą ludzie
wytłómaczyć. Nowa wieś, od niedawna istniejąca, założona przez Wita hr.
Żeleńskiego, b. właściciela Brzeska i Słotwiny — rząd chałup
kilkunastu, ciągnący się od rozstajów tj. od przecięcia się drogi
szczepanowskiej z drogą krajową, idącą od Brzeska do Słotwiny, do toru
kolejowego względnie do stacyi w Słotwinie. Mieszkają tam czynszownicy,
a raczej wieczyści dzierżawcy dworscy, zganiańcy ze wszystkich stron.
B. Przysiółki i
miejscowości.
1. Na bagnie, kilka chałup w położeniu niskiem i
mokrem. Dawniej było tu bagno.
2. Pod lasem, bo leży przy samym lesie
słotwińskim, który przecina tor kolejowy.
3. Górka, na górce, kilka
odosobnionych chałup na pagórku przy torze kolejowym naprzeciw ogrodu
dworskiego.
C.
Role.
1. Krzemieniec, bo mieści w sobie dużo szutru.
2. Na białej górce, bo jest piaszczysta biała góika — czysty
biały piasek.
3. Piaski, grunta piaszczyste, ciągnące się od
drogi Brzesko-Radłów na północ do toru kolejowego.
4.
Podedworem, bo leży pod słotwińskim dworem.
5. Pod lasem, bo
leży pod słotwińskim lasem.
6. Pod figurą, bo leży przed
figurą Matki Boskiej w Brzezowcu przy drodze szczepanowskiej
wśród wierzb.
7. Rędziny, grunta rędzinne, położone miedzy
drogą Brzesko-Radłów, przecinającą wieś Brzezowiec, a rzeką
Uszwicą, stanowiącą granicę od wsi Jadowniki podgórne (grunta
Położone na południe od wspomnianej drogi).
8. W granicach,
bo leży od jadownickiej granicy.
9. Za dworem, bo leży za
słotwińskim dworem.
10. Za figurą, bo leży za figurą Matki
Boskiej, postawioną przy drodze szczepanowskiej wśród wierzb.
11. Za koleją, bo leży za torem kolejowym.
D.
Drogi.
1. Szczepanowska droga, bo p.owadzi do wsi
Szczepanów, miejsca urodzenia świętego Stanisława, biskupa
krakowskiego.
2. Jadownicka droga, bo prowadzi przez
sąsiednią wieś Jadowniki podgórne do Radłowa.
E. Góry, wzgórza,
1. Biała górka, piaszczyste wzgórze, przerwane dla toru
kolejowego, błyszczące białym piaskiem.
2. Górka, na górce pagórek j.
w. B. 1. 3.
3. Krzemieniec, szutrowate wzgórze, oddzielające wieś
Brzezowiec od drogi szczepanowskiej.
X Gmina
Dąbrówka morska
(dostępne
na Internecie)
Xl Gmina
Dembno.
A. Wieś.
Nazwa Dembno pochodzi od dębów, które tu przed wiekami
obficie i bujnie rosły. Jeden z tych dębów odwiecznych zachował
się do dziś dnia na pamiątkę, rośnie koło dworu, ma grubości 9
metrów a wysokości około 10 metrów. Wewnątrz jest wypróchniały a
w otworze jego do 3 metrów od ziemi wysokim można wygodnie
pomieścić parę koni.
B.
Przysiółki.
1. Szwaby,
odcięty od wsi na południe przysiółek, składa się z 28 domów,
leży nad brzegami rzeczki zwanej Porębecka i zamieszkany jest
przez samych prawie biedaków. Nazwy Szwaby nie umie nikt
wytłómaczyć.
2. Dębczak,
przysiółek leżący na zachód od wsi, mający 13 domów, nazwę swą
wywodzi ztąd, że tam był niegdyś las dębowy.
3. Nowa wieś, inaczej Smyków,
przysiółek leżący na wschód od wsi, powstała
przed kilkudziesięciu laty i a dzierżawcy A. Rudnickiego, kiedy
dwór wielki las jodłowy, znajdujący się w tem miejscu, polecił
chłopom wykorczować i uzyskane ztąd pole orne pomiędzy nich
rozdzielił.
Nazwa druga Smyków pochodzi ztąd, że jak przed
kilkudziesięciu laty budowali we dworze stajnię, parobek jeden z
Nowej wsi ukradł czyli smyknął kawałek kija a ówczesny ekonom
Kapuścieński, który to spostrzegł i chłopaka przytrzymał, nazwał
go smykiem.
C.
Grunta.
1. Granice, bo
leżą od granicy gminy Sufczyn.
2. Górki,
„nazywają się dlatego, bo jak przypada wozić nawóz na ten grunt,
to trza przynajmniej sześć koni, żeby go można tam dowieść, bo
jest góra wielka".
3. Klichówka,
„ma nazwę z tego powodu, że 'od niepamiętnych czasów był na
tym gruncie gospodarz zwany Klich, ale nie chciało mu się
pracować za czasów pańszczyzny, poszedł z tego gruntu do służby
a grunt został przyłączony do gruntu plebańskiego."
4. Na górkach, „bo są na pagórkach,
z których można daleko zobaczyć".
5. Na
ogrodach, „bo kiedyś był ogród z drzewiną rodzajną, a
potem została ta drzewiną rodzajna wykopana, a jest teraz rola".
6. Pasternik albo Przymiarki. Były
to dawniej łąki pod owym lasem jodłowym, na którym powstał
przysiółek Nowa wieś czyli Smyków. Na tych łąkach za pańszczyzny
gospodarze z Dembna pasali konie i woły, bo siec nie było co.
Jak las w ykarczyli i utworzyli Nową wieś, łąki te za dzierżawcy
Rudnickiego rozdzielił dwór pomiędzy gospodarzy z Dembna na
własność czyli każdemu po kawałku przymierzył a oni łąki
te wyrobili z czasem na grunta orne. Od pasania koni i wołów
nazwa pasternik, od prz y mi e r z e nia-przy mi ar
k i.
7. Plebańskie, grunta
należące do plebanii w Dembnie.
8. Pod
cmentarzem, „bo są pod cmentarzem".
9. Przy gościńcu, „bo są przy
gościńcu rządowym, który prowadzi od Krakowa do Tarnowa".
10. Przy jazie, „bo jest jaz na
rzece zwanej Domonija i idzie woda do stawu dworskiego".
11. Przyśnica, „bo leżą przy drodze
a ta droga jest zwana przyśnica (przecznica)".
12. Grunta rędzinne albo Rędziny,
„bo jest ziemia twarda, gręba, pomieszana z iłem, a nią można
zorać ani na suchu ani też na mokrze".
13. Za ścieżką, „bo jest ścieżka publiczna".
D.
Łąki.
Domonije,
bo leżą nad potokiem zwanym Domonija.
E.
Lasy.
W dole, „las
chłopski, dlatego nazywa się w dole, że jest to taki dół, jak
się tam spuści, to nic nie zobaczy tylko obłoki a jak gospodarz
utnie kija jednego, to trza ośm koni, żeby ten kij wyciągnął do
góry".
F.
Rzeki, potoki, wody
1. Potok
Dominij, nikt nie wie, dlaczego się tak nazywa.
2. Rzeczka Porębecka, bo leci od
wsi Porąbka uszewska.
G.
Góry, pagórki.
Górki j. w. C. 2.
XII Gmina
Dolega
(dostępne
na Internecie)
XIII
Gmina Doły
(dostępne
na Internecie)
"Lud. Organ Towarzystwa
Ludoznawczego we Lwowie",
w 1903 r.,Tom IX,
Zeszyt 1
(ciąg dalszy)
XIV
Gmina Drużków Pusty
(dostępne
na Internecie)
XV
Gmina Dzierżaniny
(dostępne
na Internecie)
XVI
Gmina Gnojnik
(dostępne
na Internecie)
XVII
Gmina Górka
(dostępne
na Internecie)
XVIII
Gmina Gosprzydowa
(dostępne
na Internecie)
XIX
Gmina Grabno
(dostępne
na Internecie)
Artykuł ukazał się
drukiem w "Lud. Organ Towarzystwa Ludoznawczego we Lwowie",
w 1904 r.,Tom X,
Zeszyt 1
(ciąg dalszy)
XX
Gmina Gwoździec
(dostępne
na Internecie)
XXI
Gmina Iwkowa
(dostępne
na Internecie)
XXII
Gmina Jastew
(dostępne w Internecie)
XXIII
Gmina Jaworsko
(dostępne w Internecie)
Tradycja w narodzie nie ginie. Z biegiem lat mieszkańcy Brzeska tworzyli
nowe nazwy lokalne, oto niektóre z nich:
-
Gabrysiówka, nazwa pochodzi od
właściciela gruntu - pagórek na końcu ul. Nowej, obecnie teren
prawie płaski i zabudowany, gdzie młodzież z pobliskiej szkoły
chętnie spędzała czas w okresie zimowym,
-
Garbatka, - zwana także "górą miłości"
- wzniesienie tuż za stadionem Okocimskiego. W latach 70
-tych, miejsce to straciło swój urok, kiedy budując zbiornik wodny
wycięto większość drzew - nie znam pochodzenia tej nazwy.
-
Pańskie, południowy
stok "Pomianowskiego Stoku", tradycyjny teren rekreacyjny w
okresie zimowym - jeździło się tu na sankach i nartach. Grunt ten
należał, kiedys do rodziny Goetzów-Okocimskich, stąd zapewnie
wywodzi się jego nazwa.
-
Równia, obecnie Plac
Kupiecki. Nazwa nawiązuje do rzeźby terenu. -
Wenecja, grunt
na końcu ul. Wąskiej, otoczony z trzech stron Uszwicą. Można
przypuszczać, że nazwa nawiązuje do faktu, że budynki tam
zlokalizowane, leżą na terenie zalwowym rzeki i często były
podtapiane.
Oczywiście takich nazw jest więcej, a niektóre z nich jeszcze do dzisiaj
funkcjonują wśród starszych mieszkańców miasta. Młodzież zapewnie tworzy
kolejne nazwy lokalne. Podobnie sytuacja wygląda w innych
miejscowościach powiatu. Być może, znajdzie się ktoś (np.
mogłaby to zrobić młodzież
szkolna w ramach zajęć pozaszkolnych) i pokusi się o opracowanie na
nowo podanych nazw z komentarzem dzisiejszych mieszkańców i z
uwzględnierniem współcześnie używanych nazw lokalnych?
Zbigniew Stós
16 marzec 2010r.
Dziekuję Magdalenie Smolskiej-Kwinta za przesłanie informacje i
zwrócenie uwagi na cytowane źródła.
Roczniki kwartalnika "Lud", dostępne są
między innymi na stronie
Wielkopolskiej Biblioteki
Cyfrowej.
Karol Mátyás (ur. 1866, zm. 1925) -
etnograf i
folklorysta, autor wielu prac publikowanych w czasopismach naukowych
i ogólnych. Z zawodu był prawnikiem i urzędnikiem administracyjnym, a
pod koniec życia starostą. Do podjęcia badań etnograficznych zachęcił go
nauczyciel
Bronisław Gustawicz. Zbierał bajki ludowe (warianty publikował w
pismach "Świat"
(1889) i "Wisła"
(1894) oraz tatrzańskie i sandomierskie podania. Pisał też o zwyczajach
świątecznych, dorocznych i domowych obrzędach, a także o
gwarach
i ich składnikach onomastycznych.
Artykuł "Karol Mátyás" należy do
encyklopedii Wikipedia. Udostępniany jest na warunkach licencji
Creative Commons Attribution/Share-Alike License.
|